(1,1)Arma virumque cano, Troiae qui primus ab
oris
(1,2)Italiam, fato profugus, Laviniaque venit
(1,3)litora, multum ille et terris iactatus
et alto
(1,4)vi superum saevae memorem Iunonis ob
iram;
(1,5)multa quoque et bello passus, dum
conderet urbem,
(1,6)inferretque deos Latio, genus unde
Latinum,
(1,7)Albanique patres, atque altae moenia
Romae.
(1,8)Musa, mihi causas memora, quo numine
laeso,
(1,9)quidve dolens, regina deum tot volvere
casus
(1,10)insignem pietate virum, tot adire
labores
(1,11)impulerit. Tantaene animis caelestibus
irae?
(1,12)Urbs antiqua fuit, Tyrii tenuere
coloni,
(1,13)Karthago, Italiam contra Tiberinaque
longe
(1,14)ostia, dives opum studiisque asperrima
belli;
(1,15)quam Iuno fertur terris magis omnibus
unam
(1,16)post habita coluisse Samo; hic illius
arma,
(1,17)hic currus fuit; hoc regnum dea
gentibus esse,
(1,18)si qua fata sinant, iam tum tenditque
fovetque.
(1,19)Progeniem sed enim Troiano a sanguine
duci
(1,20)audierat, Tyrias olim quae verteret
arces;
(1,21)hinc populum late regem belloque
superbum
(1,22)venturum excidio Libyae: sic volvere
Parcas.
(1,23)Id metuens, veterisque memor Saturnia
belli,
(1,24)prima quod ad Troiam pro caris gesserat
Argis --
(1,25)necdum etiam causae irarum saevique
dolores
(1,26)exciderant animo: manet alta mente
repostum
(1,27)iudicium Paridis spretaeque iniuria
formae,
(1,28)et genus invisum, et rapti Ganymedis
honores.
(1,29)His accensa super, iactatos aequore
toto
(1,30)Troas, reliquias Danaum atque immitis
Achilli,
(1,31)arcebat longe Latio, multosque per
annos
(1,32)errabant, acti fatis, maria omnia
circum.
(1,33)Tantae molis erat Romanam condere
gentem!
(1,34)Vix e conspectu Siculae telluris in
altum
(1,35)vela dabant laeti, et spumas salis aere
ruebant,
(1,36)cum Iuno, aeternum servans
sub pectore volnus,
(1,37)haec secum: 'Mene incepto
desistere victam,
(1,38)nec posse Italia Teucrorum avertere
regem?
(1,39)Quippe vetor fatis. Pallasne exurere
classem
(1,40)Argivom atque ipsos potuit submergere
ponto,
(1,41)unius ob noxam et furias Aiacis Oilei?
(1,42)Ipsa, Iovis rapidum iaculata e nubibus
ignem,
(1,43)disiecitque rates evertitque aequora
ventis,
(1,44)illum expirantem transfixo pectore
flammas
(1,45)turbine corripuit scopuloque infixit
acuto.
(1,46)Ast ego, quae divom incedo regina,
Iovisque
(1,47)et soror et coniunx, una cum gente tot
annos
(1,48)bella gero! Et quisquam numen Iunonis
adoret
(1,49)praeterea, aut supplex aris imponet
honorem?'
(1,50)Talia flammato secum dea corde volutans
(1,51)nimborum in patriam, loca feta
furentibus austris,
(1,52)Aeoliam venit. Hic vasto rex Aeolus
antro
(1,53)luctantes ventos tempestatesque sonoras
(1,54)imperio premit ac vinclis et carcere
frenat.
(1,55)Illi indignantes magno cum murmure
montis
(1,56)circum claustra fremunt; celsa sedet
Aeolus arce
(1,57)sceptra tenens, mollitque animos et
temperat iras.
(1,58)Ni faciat, maria ac terras caelumque
profundum
(1,59)quippe ferant rapidi secum verrantque
per auras.
(1,60)Sed pater omnipotens speluncis abdidit
atris,
(1,61)hoc metuens, molemque et montis insuper
altos
(1,62)imposuit, regemque dedit, qui foedere
certo
(1,63)et premere et laxas sciret dare iussus
habenas.
(1,64)Ad quem tum Iuno supplex his vocibus
usa est:
(1,65)'Aeole, namque tibi divom pater atque
hominum rex
(1,66)et mulcere dedit fluctus et tollere
vento,
(1,67)gens inimica mihi Tyrrhenum navigat
aequor,
(1,68)Ilium in Italiam portans victosque
Penates:
(1,69)incute vim ventis submersasque obrue
puppes,
(1,70)aut age diversos et disiice corpora
ponto.
(1,71)Sunt mihi bis septem praestanti corpore
nymphae,
(1,72)quarum quae forma pulcherrima Deiopea,
(1,73)conubio iungam stabili propriamque
dicabo,
(1,74)omnis ut tecum meritis pro talibus
annos
(1,75)exigat, et pulchra faciat te prole
parentem.'
(1,76)Aeolus haec contra: 'Tuus, O regina,
quid optes
(1,77)explorare labor; mihi iussa capessere
fas est.
(1,78)Tu mihi, quodcumque hoc regni, tu
sceptra Iovemque
(1,79)concilias, tu das epulis accumbere
divom,
(1,80)nimborumque facis tempestatumque
potentem.'
(1,81)Haec ubi dicta, cavum conversa cuspide
montem
(1,82)impulit in latus: ac venti, velut
agmine facto,
(1,83)qua data porta, ruunt et terras turbine
perflant.
(1,84)Incubuere mari, totumque a sedibus imis
(1,85)una Eurusque Notusque ruunt creberque
procellis
(1,86)Africus, et vastos volvunt ad litora
fluctus.
(1,87)Insequitur clamorque virum stridorque
rudentum.
(1,88)Eripiunt subito nubes caelumque diemque
(1,89)Teucrorum ex oculis; ponto nox incubat
atra.
(1,90)Iutonuere poli, et crebris micat
ignibus aether,
(1,91)praesentemque viris intentant omnia
mortem.
(1,92)Extemplo Aeneae solvuntur frigore
membra:
(1,93)ingemit, et duplicis tendens ad sidera
palmas
(1,94)talia voce refert: 'O terque quaterque
beati,
(1,95)quis ante ora patrum Troiae sub
moenibus altis
(1,96)contigit oppetere! O Danaum fortissime
gentis
(1,97)Tydide! Mene Iliacis occumbere campis
(1,98)non potuisse, tuaque animam hanc
effundere dextra,
(1,99)saevus ubi Aeacidae telo iacet Hector,
ubi ingens
(1,100)Sarpedon, ubi tot Simois correpta sub
undis
(1,101)scuta virum galeasque et fortia
corpora volvit?'
(1,102)Talia iactanti stridens Aquilone
procella
(1,103)velum adversa ferit,
fluctusque ad sidera tollit.
(1,104)Franguntur remi; tum prora avertit, et
undis
(1,105)dat latus; insequitur cumulo
praeruptus aquae mons.
(1,106)Hi summo in flucta pendent;
his unda dehiscens
(1,107)terram inter fluctus aperit;
furit aestus harenis.
(1,108)Tris Notus abreptas in saxa
latentia torquet --
(1,109)saxa vocant Itali mediis
quae in fluctibus aras --
(1,110)dorsum immane mari summo;
tris Eurus ab alto
(1,111)in brevia et Syrtis urguet,
miserabile visu,
(1,112)inliditque vadis atque
aggere cingit harenae.
(1,113)Unam, quae Lycios fidumque
vehebat Oronten,
(1,114)ipsius ante oculos ingens a
vertice pontus
(1,115)in puppim ferit: excutitur
pronusque magister
(1,116)volvitur in caput; ast illam
ter fluctus ibidem
(1,117)torquet agens circum, et rapidus vorat
aequore vortex.
(1,118)Adparent rari nantes in gurgite vasto,
(1,119)arma virum, tabulaeque, et Troia gaza
per undas.
(1,120)Iam validam Ilionei navem, iam fortis
Achati,
(1,121)et qua vectus Abas, et qua grandaevus
Aletes,
(1,122)vicit hiems; laxis laterum compagibus
omnes
(1,123)accipiunt inimicum imbrem, rimisque
fatiscunt.
(1,124)Interea magno misceri murmure pontum,
(1,125)emissamque hiemem sensit Neptunus, et
imis
(1,126)stagna refusa vadis, graviter
commotus; et alto
(1,127)prospiciens, summa placidum caput
extulit unda.
(1,128)Disiectam Aeneae, toto videt aequore
classem,
(1,129)fluctibus oppressos Troas caelique
ruina,
(1,130)nec latuere doli fratrem Iunonis et
irae.
(1,131)Eurum ad se Zephyrumque vocat, dehinc
talia fatur:
(1,132)'Tantane vos generis tenuit fiducia
vestri?
(1,133)Iam caelum terramque meo sine numine,
venti,
(1,134)miscere, et tantas audetis tollere
moles?
(1,135)Quos ego -- sed motos praestat
componere fluctus.
(1,136)Post mihi non simili poena commissa
luetis.
(1,137)Maturate fugam, regique haec dicite
vestro:
(1,138)non illi imperium pelagi saevumque
tridentem,
(1,139)sed mihi sorte datum. Tenet ille
immania saxa,
(1,140)vestras, Eure, domos; illa se iactet
in aula
(1,141)Aeolus, et clauso ventorum carcere
regnet.'
(1,142)Sic ait, et dicto citius tumida
aequora placat,
(1,143)collectasque fugat nubes, solemque
reducit.
(1,144)Cymothoe simul et Triton adnixus acuto
(1,145)detrudunt navis scopulo; levat ipse
tridenti;
(1,146)et vastas aperit syrtis, et temperat
aequor,
(1,147)atque rotis summas levibus perlabitur
undas.
(1,148)Ac veluti magno in populo cum saepe
coorta est
(1,149)seditio, saevitque animis ignobile
volgus,
(1,150)iamque faces et saxa volant -- furor
arma ministrat;
(1,151)tum, pietate gravem ac meritis si
forte virum quem
(1,152)conspexere, silent, arrectisque
auribus adstant;
(1,153)ille regit dictis animos, et pectora
mulcet, --
(1,154)sic cunctus pelagi cecidit fragor,
aequora postquam
(1,155)prospiciens genitor caeloque invectus
aperto
(1,156)flectit equos, curruque volans dat
lora secundo.
(1,157)Defessi Aeneadae, quae proxima litora,
cursu
(1,158)contendunt petere, et Libyae vertuntur
ad oras.
(1,159)Est in secessu longo locus: insula
portum
(1,160)efficit obiectu laterum, quibus omnis
ab alto
(1,161)frangitur inque sinus scindit sese
unda reductos.
(1,162)Hinc atque hinc vastae rupes geminique
minantur
(1,163)in caelum scopuli, quorum sub vertice
late
(1,164)aequora tuta silent; tum silvis scaena
coruscis
(1,165)desuper horrentique atrum nemus
imminet umbra.
(1,166)Fronte sub adversa scopulis
pendentibus antrum,
(1,167)intus aquae dulces vivoque sedilia
saxo,
(1,168)nympharum domus: hic fessas non
vincula navis
(1,169)ulla tenent, unco non alligat ancora
morsu.
(1,170)Huc septem Aeneas collectis navibus
omni
(1,171)ex numero subit; ac magno telluris
amore
(1,172)egressi optata potiuntur Troes harena,
(1,173)et sale tabentis artus in litore
ponunt.
(1,174)Ac primum silici scintillam excudit
Achates,
(1,175)succepitque ignem foliis, atque arida
circum
(1,176)nutrimenta dedit, rapuitque in fomite
flammam.
(1,177)Tum Cererem corruptam undis
Cerealiaque arma
(1,178)expediunt fessi rerum,
frugesque receptas
(1,179)et torrere parant flammis et frangere
saxo.
(1,180)Aeneas scopulum interea
conscendit, et omnem
(1,181)prospectum late pelago
petit, Anthea si quem
(1,182)iactatum vento videat Phrygiasque
biremis,
(1,183)aut Capyn, aut celsis in
puppibus arma Caici.
(1,184)Navem in conspectu nullam,
tris litore cervos
(1,185)prospicit errantis; hos tota
armenta sequuntur
(1,186)a tergo, et longum per
vallis pascitur agmen.
(1,187)Constitit hic, arcumque manu
celerisque sagittas
(1,188)corripuit, fidus quae tela
gerebat Achates;
(1,189)ductoresque ipsos primum,
capita alta ferentis
(1,190)cornibus arboreis, sternit,
tum volgus, et omnem
(1,191)miscet agens telis nemora
inter frondea turbam;
(1,192)nec prius absistit, quam
septem ingentia victor
(1,193)corpora fundat humi, et
numerum cum navibus aequet.
(1,194)Hinc portum petit, et socios
partitur in omnes.
(1,195)Vina bonus quae deinde cadis
onerarat Acestes
(1,196)litore Trinacrio dederatque
abeuntibus heros,
(1,197)dividit, et dictis maerentia
pectora mulcet:
(1,198)'O socii -- neque enim
ignari sumus ante malorum --
(1,199)O passi graviora, dabit deus
his quoque finem.
(1,200)Vos et Scyllaeam rabiem
penitusque sonantis
(1,201)accestis scopulos, vos et
Cyclopea saxa
(1,202)experti: revocate animos,
maestumque timorem
(1,203)mittite: forsan et haec olim
meminisse iuvabit.
(1,204)Per varios casus, per tot
discrimina rerum
(1,205)tendimus in Latium; sedes
ubi fata quietas
(1,206)ostendunt; illic fas regna resurgere
Troiae.
(1,207)Durate, et vosmet rebus
servate secundis.'
(1,208)Talia voce refert, curisque
ingentibus aeger
(1,209)spem voltu simulat, premit
altum corde dolorem.
(1,210)Illi se praedae accingunt,
dapibusque futuris;
(1,211)tergora deripiunt costis et
viscera nudant;
(1,212)pars in frusta secant
veribusque trementia figunt;
(1,213)litore aena locant alii,
flammasque ministrant.
(1,214)Tum victu revocant vires,
fusique per herbam
(1,215)implentur veteris Bacchi
pinguisque ferinae.
(1,216)Postquam exempta fames
epulis mensaeque remotae,
(1,217)amissos longo socios sermone
requirunt,
(1,218)spemque metumque inter
dubii, seu vivere credant,
(1,219)sive extrema pati nec iam
exaudire vocatos.
(1,220)Praecipue pius Aeneas nunc
acris Oronti,
(1,221)nunc Amyci casum gemit et
crudelia secum
(1,222)fata Lyci, fortemque Gyan,
fortemque Cloanthum.
(1,223)Et iam finis erat, cum
Iuppiter aethere summo
(1,224)despiciens mare velivolum
terrasque iacentis
(1,225)litoraque et latos populos,
sic vertice caeli
(1,226)constitit, et Libyae defixit
lumina regnis.
(1,227)Atque illum talis iactantem
pectore curas
(1,228)tristior et lacrimis oculos
suffusa nitentis
(1,229)adloquitur Venus: 'O qui res
hominumque deumque
(1,230)aeternis regis imperiis, et
fulmine terres,
(1,231)quid meus Aeneas in te
committere tantum,
(1,232)quid Troes potuere, quibus,
tot funera passis,
(1,233)cunctus ob Italiam terrarum
clauditur orbis?
(1,234)Certe hinc Romanos olim,
volventibus annis,
(1,235)hinc fore ductores, revocato
a sanguine Teucri,
(1,236)qui mare, qui terras omni
dicione tenerent,
(1,237)pollicitus, quae te,
genitor, sententia vertit?
(1,238)Hoc equidem occasum Troiae
tristisque ruinas
(1,239)solabar, fatis contraria
fata rependens;
(1,240)nunc eadem fortuna viros tot
casibus actos
(1,241)insequitur. Quem das finem,
rex magne, laborum?
(1,242)Antenor potuit, mediis
elapsus Achivis,
(1,243)Illyricos penetrare sinus,
atque intima tutus
(1,244)regna Liburnorum, et fontem
superare Timavi,
(1,245)unde per ora novem vasto cum
murmure montis
(1,246)it mare proruptum et pelago
premit arva sonanti.
(1,247)Hic tamen ille urbem Patavi
sedesque locavit
(1,248)Teucrorum, et genti nomen
dedit, armaque fixit
(1,249)Troia; nunc placida
compostus pace quiescit:
(1,250)nos, tua progenies, caeli
quibus adnuis arcem,
(1,251)navibus (infandum!) amissis,
unius ob iram
(1,252)prodimur atque Italis longe
disiungimur oris.
(1,253)Hic pietatis honos? Sic nos
in sceptra reponis?'
(1,254)Olli subridens hominum sator
atque deorum,
(1,255)voltu, quo caelum tempestatesque
serenat,
(1,256)oscula libavit natae, dehinc
talia fatur:
(1,257)'Parce metu, Cytherea:
manent immota tuorum
(1,258)fata tibi; cernes urbem et
promissa Lavini
(1,259)moenia, sublimemque feres ad
sidera caeli
(1,260)magnanimum Aenean; neque me
sententia vertit.
(1,261)Hic tibi (fabor enim, quando
haec te cura remordet,
(1,262)longius et volvens fatorum
arcana movebo)
(1,263)bellum ingens geret Italia,
populosque feroces
(1,264)contundet, moresque viris et
moenia ponet,
(1,265)tertia dum Latio regnantem
viderit aestas,
(1,266)ternaque transierint Rutulis
hiberna subactis.
(1,267)At puer Ascanius, cui nunc
cognomen Iulo
(1,268)additur, -- Ilus erat, dum
res stetit Ilia regno, --
(1,269)triginta magnos volvendis
mensibus orbis
(1,270)imperio explebit, regnumque
ab sede Lavini
(1,271)transferet, et longam multa
vi muniet Albam.
(1,272)Hic iam ter centum totos
regnabitur annos
(1,273)gente sub Hectorea, donec
regina sacerdos,
(1,274)Marte gravis, geminam partu
dabit Ilia prolem.
(1,275)Inde lupae fulvo nutricis
tegmine laetus
(1,276)Romulus excipiet gentem, et
Mavortia condet
(1,277)moenia, Romanosque suo de
nomine dicet.
(1,278)His ego nec metas rerum nec
tempora pono;
(1,279)imperium sine fine dedi.
Quin aspera Iuno,
(1,280)quae mare nunc terrasque
metu caelumque fatigat,
(1,281)consilia in melius referet,
mecumque fovebit
(1,282)Romanos rerum dominos
gentemque togatam:
(1,283)sic placitum. Veniet lustris
labentibus aetas,
(1,284)cum domus Assaraci Phthiam
clarasque Mycenas
(1,285)servitio premet, ac victis dominabitur
Argis.
(1,286)Nascetur pulchra Troianus
origine Caesar,
(1,287)imperium oceano, famam qui
terminet astris, --
(1,288)Iulius, a magno demissum
nomen Iulo.
(1,289)Hunc tu olim caelo, spoliis
Orientis onustum,
(1,290)accipies secura; vocabitur
hic quoque votis.
(1,291)Aspera tum positis mitescent
saecula bellis;
(1,292)cana Fides, et Vesta, Remo
cum fratre Quirinus,
(1,293)iura dabunt; dirae ferro et
compagibus artis
(1,294)claudentur Belli portae;
Furor impius intus,
(1,295)saeva sedens super arma, et
centum vinctus aenis
(1,296)post tergum nodis, fremet
horridus ore cruento.'
(1,297)Haec ait, et Maia genitum
demittit ab alto,
(1,298)ut terrae, utque novae
pateant Karthaginis arces
(1,299)hospitio Teucris, ne fati
nescia Dido
(1,300)finibus arceret: volat ille
per aera magnum
(1,301)remigio alarum, ac Libyae
citus adstitit oris.
(1,302)Et iam iussa facit,
ponuntque ferocia Poeni
(1,303)corda volente deo; in primis
regina quietum
(1,304)accipit in Teucros animum
mentemque benignam.
(1,305)At pius Aeneas, per noctem
plurima volvens,
(1,306)ut primum lux alma data est,
exire locosque
(1,307)explorare novos, quas vento
accesserit oras,
(1,308)qui teneant, nam inculta
videt, hominesne feraene,
(1,309)quaerere constituit,
sociisque exacta referre
(1,310)Classem in convexo nemorum
sub rupe cavata
(1,311)arboribus clausam circum
atque horrentibus umbris
(1,312)occulit; ipse uno graditur
comitatus Achate,
(1,313)bina manu lato crispans
hastilia ferro.
(1,314)Cui mater media sese tulit
obvia silva,
(1,315)virginis os habitumque
gerens, et virginis arma
(1,316)Spartanae, vel qualis equos
Threissa fatigat
(1,317)Harpalyce, volucremque fuga
praevertitur Hebrum.
(1,318)Namque umeris de more
habilem suspenderat arcum
(1,319)venatrix, dederatque comam
diffundere ventis,
(1,320)nuda genu, nodoque sinus
collecta fluentis.
(1,321)Ac prior, 'Heus' inquit
'iuvenes, monstrate mearum
(1,322)vidistis si quam hic
errantem forte sororum,
(1,323)succinctam pharetra et
maculosae tegmine lyncis,
(1,324)aut spumantis apri cursum
clamore prementem.'
(1,325)Sic Venus; et Veneris contra
sic filius orsus:
(1,326)'Nulla tuarum audita mihi
neque visa sororum --
(1,327)O quam te memorem, virgo?
Namque haud tibi voltus
(1,328)mortalis, nec vox hominem
sonat: O, dea certe --
(1,329)an Phoebi soror? an
nympharum sanguinis una? --
(1,330)sis felix, nostrumque leves,
quaecumque, laborem,
(1,331)et, quo sub caelo tandem,
quibus orbis in oris
(1,332)iactemur, doceas. Ignari
hominumque locorumque
(1,333)erramus, vento huc vastis et
fluctibus acti:
(1,334)multa tibi ante aras nostra
cadet hostia dextra.'
(1,335)Tum Venus: 'Haud equidem
tali me dignor honore;
(1,336)virginibus Tyriis mos est
gestare pharetram,
(1,337)purpureoque alte suras
vincire cothurno.
(1,338)Punica regna vides, Tyrios
et Agenoris urbem;
(1,339)sed fines Libyci, genus
intractabile bello.
(1,340)Imperium Dido Tyria regit
urbe profecta,
(1,341)germanum fugiens. Longa est
iniuria, longae
(1,342)ambages; sed summa sequar
fastigia rerum.
(1,343)'Huic coniunx Sychaeus erat,
ditissimus agri
(1,344)Phoenicum, et magno miserae
dilectus amore,
(1,345)cui pater intactam dederat,
primisque iugarat
(1,346)ominibus. Sed regna Tyri
germanus habebat
(1,347)Pygmalion, scelere ante
alios immanior omnes.
(1,348)Quos inter medius venit
furor. Ille Sychaeum
(1,349)impius ante aras, atque auri
caecus amore,
(1,350)clam ferro incautum superat,
securus amorum
(1,351)germanae; factumque diu
celavit, et aegram,
(1,352)multa malus simulans, vana
spe lusit amantem.
(1,353)Ipsa sed in somnis inhumati
venit imago
(1,354)coniugis, ora modis
attollens pallida miris,
(1,355)crudeles aras traiectaque
pectora ferro
(1,356)nudavit, caecumque domus
scelus omne retexit.
(1,357)Tum celerare fugam patriaque
excedere suadet,
(1,358)auxiliumque viae veteres
tellure recludit
(1,359)thesauros, ignotum argenti
pondus et auri.
(1,360)His commota fugam Dido
sociosque parabat:
(1,361)conveniunt, quibus aut odium
crudele tyranni
(1,362)aut metus acer erat; navis,
quae forte paratae,
(1,363)corripiunt, onerantque auro:
portantur avari
(1,364)Pygmalionis opes pelago; dux
femina facti.
(1,365)Devenere locos, ubi nunc
ingentia cernis
(1,366)moenia surgentemque novae
Karthaginis arcem,
(1,367)mercatique solum, facti de
nomine Byrsam,
(1,368)taurino quantum possent
circumdare tergo.
(1,369)Sed vos qui tandem, quibus
aut venistis ab oris,
(1,370)quove tenetis iter?
'Quaerenti talibus ille
(1,371)suspirans, imoque trahens a
pectore vocem:
(1,372)'O dea, si prima repetens ab
origine pergam,
(1,373)et vacet annalis nostrorum
audire laborum,
(1,374)ante diem clauso componat
Vesper Olympo.
(1,375)Nos Troia antiqua, si
vestras forte per auris
(1,376)Troiae nomen iit, diversa
per aequora vectos
(1,377)forte sua Libycis tempestas
adpulit oris.
(1,378)Sum pius Aeneas, raptos qui
ex hoste Penates
(1,379)classe veho mecum, fama
super aethera notus.
(1,380)Italiam quaero patriam et
genus ab Iove summo.
(1,381)Bis denis Phrygium conscendi
navibus aequor,
(1,382)matre dea monstrante viam,
data fata secutus;
(1,383)vix septem convolsae undis
Euroque supersunt.
(1,384)Ipse ignotus, egens, Libyae
deserta peragro,
(1,385)Europa atque Asia pulsus.'
Nec plura querentem
(1,386)passa Venus medio sic
interfata dolore est:
(1,387)'Quisquis es, haud, credo,
invisus caelestibus auras
(1,388)vitalis carpis, Tyriam qui
adveneris urbem.
(1,389)Perge modo, atque hinc te
reginae ad limina perfer,
(1,390)Namque tibi reduces socios
classemque relatam
(1,391)nuntio, et in tutum versis
aquilonibus actam,
(1,392)ni frustra augurium vani
docuere parentes.
(1,393)Aspice bis senos laetantis
agmine cycnos,
(1,394)aetheria quos lapsa plaga
Iovis ales aperto
(1,395)turbabat caelo; nunc terras
ordine longo
(1,396)aut capere, aut captas iam
despectare videntur:
(1,397)ut reduces illi ludunt
stridentibus alis,
(1,398)et coetu cinxere polum, cantusque
dedere,
(1,399)haud aliter puppesque tuae
pubesque tuorum
(1,400)aut portum tenet aut pleno
subit ostia velo.
(1,401)Perge modo, et, qua te ducit
via, dirige gressum.'
(1,402)Dixit, et avertens rosea
cervice refulsit,
(1,403)ambrosiaeque comae divinum
vertice odorem
(1,404)spiravere, pedes vestis
defluxit ad imos,
(1,405)et vera incessu patuit dea.
Ille ubi matrem
(1,406)adgnovit, tali fugientem est
voce secutus:
(1,407)'Quid natum totiens,
crudelis tu quoque, falsis
(1,408)iudis imaginibus? Cur dextrae
iungere dextram
(1,409)non datur, ac veras audire
et reddere voces?'
(1,410)Talibus incusat, gressumque
ad moenia tendit:
(1,411)at Venus obscuro gradientes
aere saepsit,
(1,412)et multo nebulae circum dea
fudit amictu,
(1,413)cernere ne quis eos, neu
quis contingere posset,
(1,414)molirive moram, aut veniendi
poscere causas.
(1,415)Ipsa Paphum sublimis abit,
sedesque revisit
(1,416)laeta suas, ubi templum
illi, centumque Sabaeo
(1,417)ture calent arae, sertisque
recentibus halant.
(1,418)Corripuere viam interea, qua
semita monstrat.
(1,419)Iamque ascendebant collem,
qui plurimus urbi
(1,420)imminet, adversasque
adspectat desuper arces.
(1,421)Miratur molem Aeneas,
magalia quondam,
(1,422)miratur portas strepitumque
et strata viarum.
(1,423)Instant ardentes Tyrii pars
ducere muros,
(1,424)molirique arcem et manibus
subvolvere saxa,
(1,425)pars optare locum tecto et
concludere sulco.
(1,426)[Iura magistratusque legunt
sanctumque senatum;]
(1,427)hic portus alii effodiunt;
hic alta theatris
(1,428)fundamenta locant alii,
immanisque columnas
(1,429)rupibus excidunt, scaenis
decora alta futuris.
(1,430)Qualis apes aestate nova per
florea rura
(1,431)exercet sub sole labor, cum
gentis adultos
(1,432)educunt fetus, aut cum
liquentia mella
(1,433)stipant et dulci distendunt
nectare cellas,
(1,434)aut onera accipiunt
venientum, aut agmine facto
(1,435)ignavom fucos pecus a
praesepibus arcent:
(1,436)fervet opus, redolentque
thymo fragrantia mella.
(1,437)'O fortunati, quorum iam
moenia surgunt!'
(1,438)Aeneas ait, et fastigia
suspicit urbis.
(1,439)Infert se saeptus nebula,
mirabile dictu,
(1,440)per medios, miscetque viris,
neque cernitur ulli.
(1,441)Lucus in urbe fuit media,
laetissimus umbra,
(1,442)quo primum iactati undis et
turbine Poeni
(1,443)effodere loco signum, quod
regia Iuno
(1,444)monstrarat, caput acris
equi; sic nam fore bello
(1,445)egregiam et facilem victu
per saecula gentem.
(1,446)Hic templum Iunoni ingens
Sidonia Dido
(1,447)condebat, donis opulentum et
numine divae,
(1,448)aerea cui gradibus surgebant
limina, nexaeque
(1,449)aere trabes, foribus cardo
stridebat aenis.
(1,450)Hoc primum in luco nova res
oblata timorem
(1,451)leniit, hic primum Aeneas
sperare salutem
(1,452)ausus, et adflictis melius
confidere rebus.
(1,453)Namque sub ingenti lustrat
dum singula templo,
(1,454)reginam opperiens, dum, quae
fortuna sit urbi,
(1,455)artificumque manus inter se
operumque laborem
(1,456)miratur, videt Iliacas ex
ordine pugnas,
(1,457)bellaque iam fama totum
volgata per orbem,
(1,458)Atridas, Priamumque, et
saevum ambobus Achillem.
(1,459)Constitit, et lacrimans,
'Quis iam locus' inquit 'Achate,
(1,460)quae regio in terris nostri
non plena laboris?
(1,461)En Priamus! Sunt hic etiam
sua praemia laudi;
(1,462)sunt lacrimae rerum et
mentem mortalia tangunt.
(1,463)Solve metus; feret haec
aliquam tibi fama salutem.'
(1,464)Sic ait, atque animum
pictura pascit inani,
(1,465)multa gemens, largoque
umectat flumine voltum.
(1,466)Namque videbat, uti
bellantes Pergama circum
(1,467)hac fugerent Graii, premeret
Troiana iuventus,
(1,468)hac Phryges, instaret curru
cristatus Achilles.
(1,469)Nec procul hinc Rhesi niveis
tentoria velis
(1,470)adgnoscit lacrimans, primo
quae prodita somno
(1,471)Tydides multa vastabat caede
cruentus,
(1,472)ardentisque avertit equos in
castra, prius quam
(1,473)pabula gustassent Troiae
Xanthumque bibissent.
(1,474)Parte alia fugiens amissis
Troilus armis,
(1,475)infelix puer atque impar
congressus Achilli,
(1,476)fertur equis, curruque
haeret resupinus inani,
(1,477)lora tenens tamen; huic
cervixque comaeque trahuntur
(1,478)per terram, et versa pulvis
inscribitur hasta.
(1,479)Interea ad templum non
aequae Palladis ibant
(1,480)crinibus Iliades passis
peplumque ferebant,
(1,481)suppliciter tristes et
tunsae pectora palmis;
(1,482)diva solo fixos oculos
aversa tenebat.
(1,483)Ter circum Iliacos
raptaverat Hectora muros,
(1,484)exanimumque auro corpus
vendebat Achilles.
(1,485)Tum vero ingentem gemitum
dat pectore ab imo,
(1,486)ut spolia, ut currus, utque
ipsum corpus amici,
(1,487)tendentemque manus Priamum
conspexit inermis.
(1,488)Se quoque principibus
permixtum adgnovit Achivis,
(1,489)Eoasque acies et nigri
Memnonis arma.
(1,490)Ducit Amazonidum lunatis
agmina peltis
(1,491)Penthesilea furens,
mediisque in milibus ardet,
(1,492)aurea subnectens exsertae
cingula mammae,
(1,493)bellatrix, audetque viris
concurrere virgo.
(1,494)Haec dum Dardanio Aeneae
miranda videntur,
(1,495)dum stupet, obtutuque haeret
defixus in uno,
(1,496)regina ad templum, forma
pulcherrima Dido,
(1,497)incessit magna iuvenum
stipante caterva.
(1,498)Qualis in Eurotae ripis aut
per iuga Cynthi
(1,499)exercet Diana choros, quam
mille secutae
(1,500)hinc atque hinc glomerantur
oreades; illa pharetram
(1,501)fert umero, gradiensque deas
supereminet omnis:
(1,502)Latonae tacitum pertemptant
gaudia pectus:
(1,503)talis erat Dido, talem se
laeta ferebat
(1,504)per medios, instans operi
regnisque futuris.
(1,505)Tum foribus divae, media
testudine templi,
(1,506)saepta armis, solioque alte
subnixa resedit.
(1,507)Iura dabat legesque viris,
operumque laborem
(1,508)partibus aequabat iustis,
aut sorte trahebat:
(1,509)cum subito Aeneas concursu
accedere magno
(1,510)Anthea Sergestumque videt
fortemque Cloanthum,
(1,511)Teucrorumque alios, ater
quos aequore turbo
(1,512)dispulerat penitusque alias
avexerat oras.
(1,513)Obstipuit simul ipse simul
perculsus Achates
(1,514)laetitiaque metuque; avidi
coniungere dextras
(1,515)ardebant; sed res animos
incognita turbat.
(1,516)Dissimulant, et nube cava
speculantur amicti,
(1,517)quae fortuna viris, classem
quo litore linquant,
(1,518)quid veniant; cunctis nam
lecti navibus ibant,
(1,519)orantes veniam, et templum
clamore petebant.
(1,520)Postquam introgressi et
coram data copia fandi,
(1,521)axumus Ilioneus placido sic
pectore coepit:
(1,522)'O Regina, novam cui condere
Iuppiter urbem
(1,523)iustitiaque dedit gentis
frenare superbas,
(1,524)Troes te miseri, ventis
maria omnia vecti,
(1,525)oramus, prohibe infandos a
navibus ignis,
(1,526)parce pio generi, et propius
res aspice nostras.
(1,527)Non nos aut ferro Libycos
populare Penatis
(1,528)venimus, aut raptas ad
litora vertere praedas;
(1,529)non ea vis animo, nec tanta
superbia victis.
(1,530)Est locus, Hesperiam Grai
cognomine dicunt,
(1,531)terra antiqua, potens armis
atque ubere glaebae;
(1,532)Oenotri coluere viri; nunc
fama minores
(1,533)Italiam dixisse ducis de
nomine gentem.
(1,534)Hic cursus fuit:
(1,535)cum subito adsurgens fluctu
nimbosus Orion
(1,536)in vada caeca tulit,
penitusque procacibus austris
(1,537)perque undas, superante
salo, perque invia saxa
(1,538)dispulit; huc pauci vestris
adnavimus oris.
(1,539)Quod genus hoc hominum?
Quaeve hunc tam barbara morem
(1,540)permittit patria? Hospitio
prohibemur harenae;
(1,541)bella cient, primaque vetant
consistere terra.
(1,542)Si genus humanum et mortalia
temnitis arma
(1,543)at sperate deos memores
fandi atque nefandi.
(1,544)'Rex erat Aeneas nobis, quo
iustior alter,
(1,545)nec pietate fuit, nec bello
maior et armis.
(1,546)Quem si fata virum servant,
si vescitur aura
(1,547)aetheria, neque adhuc
crudelibus occubat umbris,
(1,548)non metus; officio nec te
certasse priorem
(1,549)poeniteat. Sunt et Siculis
regionibus urbes
(1,550)armaque, Troianoque a
sanguine clarus Acestes.
(1,551)Quassatam ventis liceat
subducere classem,
(1,552)et silvis aptare trabes et
stringere remos:
(1,553)si datur Italiam, sociis et
rege recepto,
(1,554)tendere, ut Italiam laeti
Latiumque petamus;
(1,555)sin absumpta salus, et te,
pater optume Teucrum,
(1,556)pontus habet Lybiae, nec
spes iam restat Iuli,
(1,557)at freta Sicaniae saltem
sedesque paratas,
(1,558)unde huc advecti, regemque
petamus Acesten.'
(1,559)Talibus Ilioneus; cuncti
simul ore fremebant
(1,560)Dardanidae.
(1,561)Tum breviter Dido, voltum
demissa, profatur:
(1,562)'Solvite corde metum,
Teucri, secludite curas.
(1,563)Res dura et regni novitas me
talia cogunt
(1,564)moliri, et late finis
custode tueri.
(1,565)Quis genus Aeneadum, quis
Troiae nesciat urbem,
(1,566)virtutesque virosque, aut
tanti incendia belli?
(1,567)Non obtusa adeo gestamus
pectora Poeni,
(1,568)nec tam aversus equos Tyria
Sol iungit ab urbe.
(1,569)Seu vos Hesperiam magnam
Saturniaque arva,
(1,570)sive Erycis finis regemque
optatis Acesten,
(1,571)auxilio tutos dimittam,
opibusque iuvabo.
(1,572)Voltis et his mecum pariter
considere regnis;
(1,573)urbem quam statuo vestra
est, subducite navis;
(1,574)Tros Tyriusque mihi nullo
discrimine agetur.
(1,575)Atque utinam rex ipse Noto
compulsus eodem
(1,576)adforet Aeneas! Equidem per
litora certos
(1,577)dimittam et Libyae lustrare
extrema iubebo,
(1,578)si quibus eiectus silvis aut
urbibus errat.'
(1,579)His animum arrecti dictis et
fortis Achates
(1,580)et pater Aeneas iamdudum
erumpere nubem
(1,581)ardebant. Prior Aenean
compellat Achates:
(1,582)'Nate dea, quae nunc animo
sententia surgit?
(1,583)omnia tuta vides, classem
sociosque receptos.
(1,584)Unus abest, medio in fluctu
quem vidimus ipsi
(1,585)submersum; dictis respondent
cetera matris.'
(1,586)Vix ea fatus erat, cum
circumfusa repente
(1,587)scindit se nubes et in
aethera purgat apertum.
(1,588)Restitit Aeneas claraque in
luce refulsit,
(1,589)os umerosque deo similis;
namque ipsa decoram
(1,590)caesariem nato genetrix
lumenque iuventae
(1,591)purpureum et laetos oculis
adflarat honores:
(1,592)quale manus addunt ebori
decus, aut ubi flavo
(1,593)argentum Pariusve lapis
circumdatur auro.
(1,594)Tum sic reginam adloquitur,
cunctisque repente
(1,595)improvisus ait: 'Coram, quem
quaeritis, adsum,
(1,596)Troius Aeneas, Lybicis
ereptus ab undis.
(1,597)O sola infandos Troiae
miserata labores,
(1,598)quae nos, reliquias Danaum,
terraeque marisque
(1,599)omnibus exhaustos iam
casibus, omnium egenos,
(1,600)urbe, domo, socias, grates
persolvere dignas
(1,601)non opis est nostrae, Dido,
nec quicquid ubique est
(1,602)gentis Dardaniae, magnum
quae sparsa per orbem.
(1,603)Di tibi, si qua pios
respectant numina, si quid
(1,604)usquam iustitia est et mens
sibi conscia recti,
(1,605)praemia digna ferant. Quae
te tam laeta tulerunt
(1,606)saecula? Qui tanti talem
genuere parentes?
(1,607)In freta dum fluvii current,
dum montibus umbrae
(1,608)lustrabunt convexa, polus
dum sidera pascet,
(1,609)semper honos nomenque tuum
laudesque manebunt,
(1,610)quae me cumque vocant
terrae.' Sic fatus, amicum
(1,611)Ilionea petit dextra,
laevaque Serestum,
(1,612)post alios, fortemque Gyan
fortemque Cloanthum.
(1,613)Obstipuit primo aspectu
Sidonia Dido,
(1,614)casu deinde viri tanto, et
sic ore locuta est:
(1,615)'Quis te, nate dea, per
tanta pericula casus
(1,616)insequitur? Quae vis
immanibus applicat oris?
(1,617)Tune ille Aeneas, quem
Dardanio Anchisae
(1,618)alma Venus Phrygii genuit
Simoentis ad undam?
(1,619)Atque equidem Teucrum memini
Sidona venire
(1,620)finibus expulsum patriis,
nova regna petentem
(1,621)auxilio Beli; genitor tum
Belus opimam
(1,622)vastabat Cyprum, et victor
dicione tenebat.
(1,623)Tempore iam ex illo casus
mihi cognitus urbis
(1,624)Troianae nomenque tuum
regesque Pelasgi.
(1,625)Ipse hostis Teucros insigni
laude ferebat,
(1,626)seque ortum antiqua
Teucrorum ab stirpe volebat.
(1,627)Quare agite, O tectis,
iuvenes, succedite nostris.
(1,628)Me quoque per multos similis
fortuna labores
(1,629)iactatam hac demum voluit
consistere terra.
(1,630)Non ignara mali, miseris
succurrere disco.'
(1,631)Sic memorat; simul Aenean in
regia ducit
(1,632)tecta, simul divom templis
indicit honorem.
(1,633)Nec minus interea sociis ad
litora mittit
(1,634)viginti tauros, magnorum
horrentia centum
(1,635)terga suum, pinguis centum
cum matribus agnos,
(1,636)munera laetitiamque dii.
(1,637)At domus interior regali
splendida luxu
(1,638)instruitur, mediisque parant
convivia tectis:
(1,639)arte laboratae vestes
ostroque superbo,
(1,640)ingens argentum mensis,
caelataque in auro
(1,641)fortia facta patrum, series
longissima rerum
(1,642)per tot ducta viros antiqua
ab origine gentis.
(1,643)Aeneas (neque enim patrius
consistere mentem
(1,644)passus amor) rapidum ad
navis praemittit Achaten,
(1,645)Ascanio ferat haec, ipsumque
ad moenia ducat;
(1,646)omnis in Ascanio cari stat
cura parentis.
(1,647)Munera praeterea, Iliacis
erepta ruinis,
(1,648)ferre iubet, pallam signis
auroque rigentem,
(1,649)et circumtextum croceo
velamen acantho,
(1,650)ornatus Argivae Helenae,
quos illa Mycenis,
(1,651)Pergama cum peteret
inconcessosque hymenaeos,
(1,652)extulerat, matris Ledae
mirabile donum:
(1,653)praeterea sceptrum, Ilione
quod gesserat olim,
(1,654)maxima natarum Priami,
colloque monile
(1,655)bacatum, et duplicem gemmis
auroque coronam.
(1,656)Haec celerans ita ad naves
tendebat Achates.
(1,657)At Cytherea novas artes,
nova pectore versat
(1,658)Consilia, ut faciem mutatus
et ora Cupido
(1,659)pro dulci Ascanio veniat,
donisque furentem
(1,660)incendat reginam, atque
ossibus implicet ignem;
(1,661)quippe domum timet ambiguam
Tyriosque bilinguis;
(1,662)urit atrox Iuno, et sub
noctem cura recursat.
(1,663)Ergo his aligerum dictis
adfatur Amorem:
(1,664)'Nate, meae vires, mea magna
potentia solus,
(1,665)nate, patris summi qui tela
Typhoia temnis,
(1,666)ad te confugio et supplex
tua numina posco.
(1,667)Frater ut Aeneas pelago tuus
omnia circum
(1,668)litora iactetur odiis
Iunonis iniquae,
(1,669)nota tibi, et nostro
doluisti saepe dolore.
(1,670)Hunc Phoenissa tenet Dido
blandisque moratur
(1,671)vocibus; et vereor, quo se
Iunonia vertant
(1,672)hospitia; haud tanto
cessabit cardine rerum.
(1,673)Quocirca capere ante dolis
et cingere flamma
(1,674)reginam meditor, ne quo se
numine mutet,
(1,675)sed magno Aeneae mecum
teneatur amore.
(1,676)Qua facere id possis,
nostram nunc accipe mentem.
(1,677)Regius accitu cari genitoris
ad urbem
(1,678)Sidoniam puer ire parat, mea
maxima cura,
(1,679)dona ferens, pelago et
flammis restantia Troiae:
(1,680)hunc ego sopitum somno super
alta Cythera
(1,681)aut super Idalium sacrata
sede recondam,
(1,682)ne qua scire dolos mediusve
occurrere possit.
(1,683)Tu faciem illius noctem non
amplius unam
(1,684)falle dolo, et notos pueri
puer indue voltus,
(1,685)ut, cum te gremio accipiet
laetissima Dido
(1,686)regalis inter mensas
laticemque Lyaeum,
(1,687)cum dabit amplexus atque
oscula dulcia figet,
(1,688)occultum inspires ignem
fallasque veneno.'
(1,689)Paret Amor dictis carae
genetricis, et alas
(1,690)exuit, et gressu gaudens
incedit Iuli.
(1,691)At Venus Ascanio placidam
per membra quietem
(1,692)inrigat, et fotum gremio dea
tollit in altos
(1,693)Idaliae lucos, ubi mollis
amaracus illum
(1,694)floribus et dulci adspirans
complectitur umbra.
(1,695)Iamque ibat dicto parens et
dona Cupido
(1,696)regia portabat Tyriis, duce
laetus Achate.
(1,697)Cum venit, aulaeis iam se
regina superbis
(1,698)aurea composuit sponda
mediamque locavit.
(1,699)Iam pater Aeneas et iam
Troiana iuventus
(1,700)conveniunt, stratoque super
discumbitur ostro.
(1,701)Dant famuli manibus lymphas,
Cereremque canistris
(1,702)expediunt, tonsisque ferunt
mantelia villis.
(1,703)Quinquaginta intus famulae,
quibus ordine longam
(1,704)cura penum struere, et
flammis adolere Penatis;
(1,705)centum aliae totidemque
pares aetate ministri,
(1,706)qui dapibus mensas onerent
et pocula ponant.
(1,707)Nec non et Tyrii per limina
laeta frequentes
(1,708)convenere, toris iussi
discumbere pictis.
(1,709)Mirantur dona Aeneae,
mirantur Iulum
(1,710)flagrantisque dei voltus
simulataque verba,
(1,711)[pallamque et pictum croceo
velamen acantho.]
(1,712)Praecipue infelix, pesti devota
futurae,
(1,713)expleri mentem nequit
ardescitque tuendo
(1,714)Phoenissa, et pariter puero
donisque movetur.
(1,715)Ille ubi complexu Aeneae
colloque pependit
(1,716)et magnum falsi implevit
genitoris amorem,
(1,717)reginam petit haec oculis,
haec pectore toto
(1,718)haeret et interdum gremio
fovet, inscia Dido
(1,719)insidat quantus miserae
deus. at memor ille
(1,720)matris Acidaliae paulatim
abolere Sychaeum
(1,721)incipit, et vivo temptat
praevertere amore
(1,722)iam pridem resides animos
desuetaque corda.
(1,723)Postquam prima quies epulis,
mensaeque remotae,
(1,724)crateras magnos statuunt et
vina coronant.
(1,725)Fit strepitus tectis,
vocemque per ampla volutant
(1,726)atria; dependent lychni
laquearibus aureis
(1,727)incensi, et noctem flammis
funalia vincunt.
(1,728)Hic regina gravem gemmis
auroque poposcit
(1,729)implevitque mero pateram,
quam Belus et omnes
(1,730)a Belo soliti; tum facta
silentia tectis:
(1,731)'Iuppiter, hospitibus nam te
dare iura loquuntur,
(1,732)hunc laetum Tyriisque diem
Troiaque profectis
(1,733)esse velis, nostrosque huius
meminisse minores.
(1,734)Adsit laetitiae Bacchus
dator, et bona Iuno;
(1,735)et vos, O, coetum, Tyrii,
celebrate faventes.'
(1,736)Dixit, et in mensam laticum
libavit honorem,
(1,737)primaque, libato, summo
tenus attigit ore,
(1,738)tum Bitiae dedit
increpitans; ille impiger hausit
(1,739)spumantem pateram, et pleno
se proluit auro
(1,740)post alii proceres. Cithara
crinitus Iopas
(1,741)personat aurata, docuit quem
maximus Atlas.
(1,742)Hic canit errantem lunam
solisque labores;
(1,743)unde hominum genus et
pecudes; unde imber et ignes;
(1,744)Arcturum pluviasque Hyadas
geminosque Triones;
(1,745)quid tantum Oceano properent
se tinguere soles
(1,746)hiberni, vel quae tardis
mora noctibus obstet.
(1,747)Ingeminant plausu Tyrii,
Troesque sequuntur.
(1,748)Nec non et vario noctem
sermone trahebat
(1,749)infelix Dido, longumque
bibebat amorem,
(1,750)multa super Priamo rogitans,
super Hectore multa;
(1,751)nunc quibus Aurorae venisset
filius armis,
(1,752)nunc quales Diomedis equi,
nunc quantus Achilles.
(1,753)'Immo age, et a prima dic,
hospes, origine nobis
(1,754)insidias,' inquit, 'Danaum,
casusque tuorum,
(1,755)erroresque tuos; nam te iam
septima portat
(1,756)omnibus errantem terris et
fluctibus aestas.'
(2,1)Conticuere omnes, intentique
ora tenebant.
(2,2)Inde toro pater Aeneas sic
orsus ab alto:
(2,3)Infandum, regina, iubes
renovare dolorem,
(2,4)Troianas ut opes et
lamentabile regnum
(2,5)eruerint Danai; quaeque ipse
miserrima vidi,
(2,6)et quorum pars magna fui. Quis
talia fando
(2,7)Myrmidonum Dolopumve aut duri
miles Ulixi
(2,8)temperet a lacrimis? Et iam
nox umida caelo
(2,9)praecipitat, suadentque
cadentia sidera somnos.
(2,10)Sed si tantus amor casus
cognoscere nostros
(2,11)et breviter Troiae supremum
audire laborem,
(2,12)quamquam animus meminisse
horret, luctuque refugit,
(2,13)incipiam. Fracti bello
fatisque repulsi
(2,14)ductores Danaum, tot iam
labentibus annis,
(2,15)instar montis equum divina
Palladis arte
(2,16)aedificant, sectaque intexunt
abiete costas:
(2,17)votum pro reditu simulant; ea
fama vagatur.
(2,18)Huc delecta virum sortiti
corpora furtim
(2,19)includunt caeco lateri,
penitusque cavernas
(2,20)ingentis uterumque armato
milite complent.
(2,21)Est in conspectu Tenedos,
notissima fama
(2,22)insula, dives opum, Priami
dum regna manebant,
(2,23)nunc tantum sinus et statio
male fida carinis:
(2,24)huc se provecti deserto in
litore condunt.
(2,25)Nos abiisse rati et vento
petiisse Mycenas:
(2,26)ergo omnis longo solvit se
Teucria luctu;
(2,27)panduntur portae; iuvat ire
et Dorica castra
(2,28)desertosque videre locos
litusque relictum.
(2,29)Hic Dolopum manus, hic saevus
tendebat Achilles;
(2,30)classibus hic locus; hic acie
certare solebant.
(2,31)Pars stupet innuptae donum
exitiale Minervae,
(2,32)et molem mirantur equi;
primusque Thymoetes
(2,33)duci intra muros hortatur et
arce locari,
(2,34)sive dolo, seu iam Troiae sic
fata ferebant.
(2,35)At Capys, et quorum melior
sententia menti,
(2,36)aut pelago Danaum insidias
suspectaque dona
(2,37)praecipitare iubent,
subiectisque urere flammis,
(2,38)aut terebrare cavas uteri et
temptare latebras.
(2,39)Scinditur incertum studia in
contraria volgus.
(2,40)Primus ibi ante omnis, magna
comitante caterva,
(2,41)Laocoon ardens summa decurrit
ab arce,
(2,42)et procul: 'O miseri, quae
tanta insania, cives?
(2,43)Creditis avectos hostis? Aut
ulla putatis
(2,44)dona carere dolis Danaum? Sic
notus Ulixes?
(2,45)aut hoc inclusi ligno
occultantur Achivi,
(2,46)aut haec in nostros fabricata
est machina muros
(2,47)inspectura domos venturaque
desuper urbi,
(2,48)aut aliquis latet error; equo
ne credite, Teucri.
(2,49)Quicquid id est, timeo Danaos
et dona ferentis.'
(2,50)Sic fatus, validis ingentem
viribus hastam
(2,51)in latus inque feri curvam
compagibus alvum
(2,52)contorsit: stetit illa
tremens, uteroque recusso
(2,53)insonuere cavae gemitumque
dedere cavernae.
(2,54)Et, si fata deum, si mens non
laeva fuisset,
(2,55)impulerat ferro Argolicas
foedare latebras,
(2,56)Troiaque, nunc stares,
Priamique arx alta, maneres.
(2,57)Ecce, manus iuvenem interea
post terga revinctum
(2,58)pastores magno ad regem
clamore trahebant
(2,59)Dardanidae, qui se ignotum
venientibus ultro,
(2,60)hoc ipsum ut strueret
Troiamque aperiret Achivis,
(2,61)obtulerat, fidens animi atque
in utrumque paratus,
(2,62)seu versare dolos, seu certae
occumbere morti.
(2,63)Undique visendi studio
Troiana iuventus
(2,64)circumfusa ruit, certantque
inludere capto.
(2,65)Accipe nunc Danaum insidias,
et crimine ab uno
(2,66)disce omnes.
(2,67)Namque ut conspectu in medio
turbatus, inermis
(2,68)constitit atque oculis
Phrygia agmina circumspexit:
(2,69)'Heu, quae nunc tellus'
inquit 'quae me aequora possunt
(2,70)accipere? Aut quid iam misero
mihi denique restat,
(2,71)cui neque apud Danaos usquam
locus, et super ipsi
(2,72)Dardanidae infensi poenas cum
sanguine poscunt?'
(2,73)Quo gemitu conversi animi,
compressus et omnis
(2,74)impetus. Hortamur fari; quo
sanguine cretus,
(2,75)quidve ferat, memoret, quae
sit fiducia capto.
(2,76)[Ille haec, deposita tandem
formidine, fatur:]
(2,77)'Cuncta equidem tibi, Rex,
fuerit quodcumque, fatebor
(2,78)vera, inquit; neque me
Argolica de gente negabo:
(2,79)hoc primum; nec, si miserum
Fortuna Sinonem
(2,80)finxit, vanum etiam
mendacemque improba finget.
(2,81)Fando aliquod si forte tuas
pervenit ad auris
(2,82)Belidae nomen Palamedis et
incluta fama
(2,83)gloria, quem falsa sub
proditione Pelasgi
(2,84)insontem infando indicio,
quia bella vetabat,
(2,85)demisere neci, nunc cassum
lumine lugent.
(2,86)Illi me comitem et
consanguinitate propinquum
(2,87)pauper in arma pater primis
huc misit ab annis,
(2,88)dum stabat regno incolumis
regumque vigebat
(2,89)consiliis, et nos aliquod
nomenque decusque
(2,90)gessimus. Invidia postquam
pellacis Ulixi --
(2,91)haud ignota loquor -- superis
concessit ab oris,
(2,92)adflictus vitam in tenebris
luctuque trahebam,
(2,93)et casum insontis mecum
indignabar amici.
(2,94)Nec tacui demens, et me, fors
si qua tulisset,
(2,95)si patrios umquam remeassem
victor ad Argos,
(2,96)promisi ultorem, et verbis
odia aspera movi.
(2,97)Hinc mihi prima mali labes,
hinc semper Ulixes
(2,98)criminibus terrere novis,
hinc spargere voces
(2,99)in volgum ambiguas, et
quaerere conscius arma.
(2,100)Nec requievit enim, donec,
Calchante ministro --
(2,101)sed quid ego haec autem
nequiquam ingrata revolvo?
(2,102)Quidve moror, si omnis uno
ordine habetis Achivos,
(2,103)idque audire sat est?
Iamdudum sumite poenas,
(2,104)hoc Ithacus velit, et magno
mercentur Atridae.'
(2,105)Tum vero ardemus scitari et
quaerere causas,
(2,106)ignari scelerum tantorum
artisque Pelasgae.
(2,107)Prosequitur pavitans, et
ficto pectore fatur:
(2,108)'Saepe fugam Danai Troia
cupiere relicta
(2,109)moliri, et longo fessi
discedere bello;
(2,110)fecissentque utinam! Saepe
illos aspera ponti
(2,111)interclusit hiemps, et
terruit Auster euntis.
(2,112)Praecipue, cum iam hic
trabibus contextus acernis
(2,113)staret equus, toto sonuerunt
aethere nimbi.
(2,114)Suspensi Eurypylum scitantem
oracula Phoebi
(2,115)mittimus, isque adytis haec
tristia dicta reportat:
(2,116)''Sanguine placastis ventos
et virgine caesa,
(2,117)cum primum Iliacas, Danai,
venistis ad oras;
(2,118)sanguine quaerendi reditus,
animaque litandum
(2,119)Argolica.'' Volgi quae vox
ut venit ad auris,
(2,120)obstipuere animi, gelidusque
per ima cucurrit
(2,121)ossa tremor, cui fata
parent, quem poscat Apollo.
(2,122)'Hic Ithacus vatem magno
Calchanta tumultu
(2,123)protrahit in medios; quae
sint ea numina divom,
(2,124)flagitat; et mihi iam multi
crudele canebant
(2,125)artificis scelus, et taciti
ventura videbant.
(2,126)Bis quinos silet ille dies,
tectusque recusat
(2,127)prodere voce sua quemquam
aut opponere morti.
(2,128)Vix tandem, magnis Ithaci
clamoribus actus,
(2,129)composito rumpit vocem, et
me destinat arae.
(2,130)Adsensere omnes, et, quae
sibi quisque timebat,
(2,131)unius in miseri exitium
conversa tulere.
(2,132)Iamque dies infanda aderat;
mihi sacra parari,
(2,133)et salsae fruges, et circum
tempora vittae:
(2,134)eripui, fateor, leto me, et
vincula rupi,
(2,135)limosoque lacu per noctem
obscurus in ulva
(2,136)delitui, dum vela darent, si
forte dedissent.
(2,137)Nec mihi iam patriam
antiquam spes ulla videndi,
(2,138)nec dulcis natos
exoptatumque parentem;
(2,139)quos illi fors et poenas ob
nostra reposcent
(2,140)effugia, et culpam hanc
miserorum morte piabunt.
(2,141)Quod te per superos et
conscia numina veri,
(2,142)per si qua est quae restet
adhuc mortalibus usquam
(2,143)intemerata fides, oro,
miserere laborum
(2,144)tantorum, miserere animi non
digna ferentis.'
(2,145)His lacrimis vitam damus, et
miserescimus ultro.
(2,146)Ipse viro primus manicas
atque arta levari
(2,147)vincla iubet Priamus,
dictisque ita fatur amicis:
(2,148)'Quisquis es, amissos hinc
iam obliviscere Graios;
(2,149)noster eris, mihique haec
edissere vera roganti:
(2,150)Quo molem hanc immanis equi
statuere? Quis auctor?
(2,151)Quidve petunt? Quae religio,
aut quae machina belli?'
(2,152)Dixerat. Ille, dolis
instructus et arte Pelasga,
(2,153)sustulit exutas vinclis ad
sidera palmas:
(2,154)'Vos, aeterni ignes, et non
violabile vestrum
(2,155)testor numen' ait 'vos arae
ensesque nefandi,
(2,156)quos fugi, vittaeque deum,
quas hostia gessi:
(2,157)fas mihi Graiorum sacrata
resolvere iura,
(2,158)fas odisse viros, atque
omnia ferre sub auras,
(2,159)si qua tegunt; teneor
patriae nec legibus ullis.
(2,160)Tu modo promissis maneas,
servataque serves
(2,161)Troia fidem, si vera feram,
si magna rependam.
(2,162)'Omnis spes Danaum et coepti
fiducia belli
(2,163)Palladis auxiliis semper
stetit. Impius ex quo
(2,164)Tydides sed enim scelerumque
inventor Ulixes,
(2,165)fatale adgressi sacrato
avellere templo
(2,166)Palladium, caesis summae
custodibus arcis,
(2,167)corripuere sacram effigiem,
manibusque cruentis
(2,168)virgineas ausi divae contingere
vittas;
(2,169)ex illo fluere ac retro
sublapsa referri
(2,170)spes Danaum, fractae vires,
aversa deae mens.
(2,171)Nec dubiis ea signa dedit
Tritonia monstris.
(2,172)Vix positum castris
simulacrum, arsere coruscae
(2,173)luminibus flammae arrectis,
salsusque per artus
(2,174)sudor iit, terque ipsa solo
-- mirabile dictu --
(2,175)emicuit, parmamque ferens
hastamque trementem.
(2,176)'Extemplo temptanda fuga
canit aequora Calchas,
(2,177)nec posse Argolicis exscindi
Pergama telis,
(2,178)omina ni repetant Argis,
numenque reducant,
(2,179)quod pelago et curvis secum
avexere carinis.
(2,180)Et nunc, quod patrias vento
petiere Mycenas,
(2,181)arma deosque parant comites,
pelagoque remenso
(2,182)improvisi aderunt: ita
digerit omina Calchas.
(2,183)Hanc pro Palladio moniti,
pro numine laeso
(2,184)effigiem statuere, nefas
quae triste piaret.
(2,185)Hanc tamen immensam Calchas
attollere molem
(2,186)roboribus textis caeloque
educere iussit,
(2,187)ne recipi portis, aut duci
in moenia possit,
(2,188)neu populum antiqua sub
religione tueri.
(2,189)Nam si vestra manus
violasset dona Minervae,
(2,190)tum magnum exitium (quod di
prius omen in ipsum
(2,191)convertant!) Priami imperio
Phrygibusque futurum;
(2,192)sin manibus vestris vestram
ascendisset in urbem,
(2,193)ultro Asiam magno Pelopea ad
moenia bello
(2,194)venturam, et nostros ea fata
manere nepotes.'
(2,195)Talibus insidiis periurique
arte Sinonis
(2,196)credita res, captique dolis
lacrimisque coactis,
(2,197)quos neque Tydides, nec
Larisaeus Achilles,
(2,198)non anni domuere decem, non
mille carinae.
(2,199)Hic aliud maius miseris
multoque tremendum
(2,200)obicitur magis, atque
improvida pectora turbat.
(2,201)Laocoon, ductus Neptuno
sorte sacerdos,
(2,202)sollemnis taurum ingentem
mactabat ad aras.
(2,203)Ecce autem gemini a Tenedo
tranquilla per alta --
(2,204)horresco referens --
immensis orbibus angues
(2,205)incumbunt pelago, pariterque
ad litora tendunt;
(2,206)pectora quorum inter fluctus
arrecta iubaeque
(2,207)sanguineae superant undas;
pars cetera pontum
(2,208)pone legit, sinuatque
immensa volumine terga.
(2,209)Fit sonitus spumante salo;
iamque arva tenebant,
(2,210)ardentisque oculos suffecti
sanguine et igni,
(2,211)sibila lambebant linguis
vibrantibus ora.
(2,212)Diffugimus visu exsangues:
illi agmine certo
(2,213)Laocoonta petunt; et primum
parva duorum
(2,214)corpora natorum serpens
amplexus uterque
(2,215)implicat, et miseros morsu
depascitur artus;
(2,216)post ipsum auxilio subeuntem
ac tela ferentem
(2,217)corripiunt, spirisque ligant
ingentibus; et iam
(2,218)bis medium amplexi, bis
collo squamea circum
(2,219)terga dati, superant capite
et cervicibus altis.
(2,220)Ille simul manibus tendit
divellere nodos,
(2,221)perfusus sanie vittas
atroque veneno,
(2,222)clamores simul horrendos ad
sidera tollit:
(2,223)quales mugitus, fugit cum
saucius aram
(2,224)taurus, et incertam excussit
cervice securim.
(2,225)At gemini lapsu delubra ad
summa dracones
(2,226)effugiunt saevaeque petunt
Tritonidis arcem,
(2,227)sub pedibusque deae
clipeique sub orbe teguntur.
(2,228)Tum vero tremefacta novus
per pectora cunctis
(2,229)insinuat pavor, et scelus
expendisse merentem
(2,230)Laocoonta ferunt, sacrum qui
cuspide robur
(2,231)laeserit, et tergo
sceleratam intorserit hastam.
(2,232)Ducendum ad sedes simulacrum
orandaque divae
(2,233)numina conclamant.
(2,234)Dividimus muros et moenia
pandimus urbis.
(2,235)Accingunt omnes operi,
pedibusque rotarum
(2,236)subiciunt lapsus, et stuppea
vincula collo
(2,237)intendunt: scandit fatalis
machina muros,
(2,238)feta armis. Pueri circum
innuptaeque puellae
(2,239)sacra canunt, funemque manu
contingere gaudent.
(2,240)Illa subit, mediaeque minans
inlabitur urbi.
(2,241)O patria, O divom domus
Ilium, et incluta bello
(2,242)moenia Dardanidum, quater
ipso in limine portae
(2,243)substitit, atque utero
sonitum quater arma dedere:
(2,244)instamus tamen inmemores
caecique furore,
(2,245)et monstrum infelix sacrata
sistimus arce.
(2,246)Tunc etiam fatis aperit
Cassandra futuris
(2,247)ora, dei iussu non umquam
credita Teucris.
(2,248)Nos delubra deum miseri,
quibus ultimus esset
(2,249)ille dies, festa velamus
fronde per urbem.
(2,250)'Vertitur interea caelum et
ruit oceano nox,
(2,251)involvens umbra magna
terramque polumque
(2,252)Myrmidonumque dolos; fusi
per moenia Teucri
(2,253)conticuere, sopor fessos
complectitur artus:
(2,254)et iam Argiva phalanx
instructis navibus ibat
(2,255)a Tenedo tacitae per amica
silentia lunae
(2,256)litora nota petens, flammas
cum regia puppis
(2,257)extulerat, fatisque deum
defensus iniquis
(2,258)inclusos utero Danaos et
pinea furtim
(2,259)laxat claustra Sinon. Illos
patefactus ad auras
(2,260)reddit equus, laetique cavo
se robore promunt
(2,261)Thessandrus Sthenelusque
duces, et dirus Ulixes,
(2,262)demissum lapsi per funem,
Acamasque, Thoasque,
(2,263)Pelidesque Neoptolemus,
primusque Machaon,
(2,264)et Menelaus, et ipse doli
fabricator Epeos.
(2,265)Invadunt urbem somno vinoque
sepultam;
(2,266)caeduntur vigiles, portisque
patentibus omnis
(2,267)accipiunt socios atque
agmina conscia iungunt.
(2,268)Tempus erat, quo prima quies
mortalibus aegris
(2,269)incipit, et dono divom
gratissima serpit.
(2,270)In somnis, ecce, ante oculos
maestissimus Hector
(2,271)visus adesse mihi, largosque
effundere fletus,
(2,272)raptatus bigis, ut quondam,
aterque cruento
(2,273)pulvere, perque pedes
traiectus lora tumentis.
(2,274)Ei mihi, qualis erat,
quantum mutatus ab illo
(2,275)Hectore, qui redit exuvias
indutus Achilli,
(2,276)vel Danaum Phrygios
iaculatus puppibus ignis,
(2,277)squalentem barbam et concretos
sanguine crinis
(2,278)volneraque illa gerens, quae
circum plurima muros
(2,279)accepit patrios. Ultro flens
ipse videbar
(2,280)Compellare virum et maestas
expromere voces:
(2,281)'O lux Dardaniae, spes O
fidissima Teucrum,
(2,282)quae tantae tenuere morae?
Quibus Hector ab oris
(2,283)exspectate venis? Ut te post
multa tuorum
(2,284)funera, post varios
hominumque urbisque labores
(2,285)defessi aspicimus! Quae
causa indigna serenos
(2,286)foedavit voltus? Aut cur
haec volnera cerno?'
(2,287)Ille nihil, nec me
quaerentem vana moratur,
(2,288)sed graviter gemitus imo de
pectore ducens,
(2,289)'Heu fuge, nate dea, teque
his, ait, eripe flammis.
(2,290)Hostis habet muros; ruit
alto a culmine Troia.
(2,291)Sat patriae Priamoque datum:
si Pergama dextra
(2,292)defendi possent, etiam hac
defensa fuissent.
(2,293)Sacra suosque tibi commendat
Troia penatis:
(2,294)hos cape fatorum comites,
his moenia quaere
(2,295)magna, pererrato statues
quae denique ponto.'
(2,296)Sic ait, et manibus vittas
Vestamque potentem
(2,297)aeternumque adytis effert
penetralibus ignem.
(2,298)Diverso interea miscentur
moenia luctu,
(2,299)et magis atque magis,
quamquam secreta parentis
(2,300)Anchisae domus arboribusque
obtecta recessit,
(2,301)clarescunt sonitus,
armorumque ingruit horror.
(2,302)Excutior somno, et summi
fastigia tecti
(2,303)ascensu supero, atque
arrectis auribus adsto:
(2,304)in segetem veluti cum flamma
furentibus austris
(2,305)incidit, aut rapidus montano
flumine torrens
(2,306)sternit agros, sternit sata
laeta boumque labores,
(2,307)praecipitisque trahit
silvas, stupet inscius alto
(2,308)accipiens sonitum saxi de
vertice pastor.
(2,309)Tum vero manifesta fides,
Danaumque patescunt
(2,310)insidiae. Iam Deiphobi dedit
ampla ruinam
(2,311)Volcano superante domus; iam
proxumus ardet
(2,312)Ucalegon; Sigea igni freta
lata relucent.
(2,313)Exoritur clamorque virum
clangorque tubarum.
(2,314)Arma amens capio; nec sat
rationis in armis,
(2,315)sed glomerare manum bello et
concurrere in arcem
(2,316)cum sociis ardent animi;
furor iraque mentem
(2,317)praecipitant, pulchrumque
mori succurrit in armis.
(2,318)Ecce autem telis Panthus
elapsus Achivom,
(2,319)Panthus Othryades, arcis
Phoebique sacerdos,
(2,320)sacra manu victosque deos
parvumque nepotem
(2,321)ipse trahit, cursuque amens
ad limina tendit.
(2,322)'Quo res summa, loco,
Panthu? Quam prendimus arcem?'
(2,323)Vix ea fatus eram, gemitu
cum talia reddit:
(2,324)'Venit summa dies et
ineluctabile tempus
(2,325)Dardaniae: fuimus Troes,
fuit Ilium et ingens
(2,326)gloria Teucrorum; ferus
omnia Iuppiter Argos
(2,327)transtulit; incensa Danai
dominantur in urbe.
(2,328)Arduus armatos mediis in
moenibus adstans
(2,329)fundit equus, victorque
Sinon incendia miscet
(2,330)insultans; portis alii
bipatentibus adsunt,
(2,331)milia quot magnis umquam
venere Mycenis;
(2,332)obsedere alii telis angusta
viarum
(2,333)oppositi; stat ferri acies
mucrone corusco
(2,334)stricta, parata neci; vix
primi proelia temptant
(2,335)portarum vigiles, et caeco
Marte resistunt.'
(2,336)Talibus Othryadae dictis et
numine divom
(2,337)in flammas et in arma feror,
quo tristis Erinys,
(2,338)ullo fremitus vocat et
sublatus ad aethera clamor.
(2,339)Addunt se socios Rhipeus et
maximus armis
(2,340)Epytus oblati per lunam
Hypanisque Dymasque,
(2,341)et lateri adglomerant
nostro, iuvenisque Coroebus,
(2,342)Mygdonides: illis ad Troiam
forte diebus
(2,343)venerat, insano Cassandrae
incensus amore,
(2,344)et gener auxilium Priamo
Phrygibusque ferebat,
(2,345)infelix, qui non sponsae
praecepta furentis
(2,346)audierit.
(2,347)Quos ubi confertos audere in
proelia vidi,
(2,348)incipio super his: 'Iuvenes,
fortissima frustra
(2,349)pectora, si vobis audentem
extrema cupido
(2,350)certa sequi, quae sit rebus
fortuna videtis:
(2,351)excessere omnes, adytis arisque
relictis,
(2,352)di, quibus imperium hoc
steterat; succurritis urbi
(2,353)incensae; moriamur et in
media arma ruamus.
(2,354)Una salus victis, nullam
sperare salutem.'
(2,355)Sic animis iuvenum furor
additus: inde, lupi ceu
(2,356)raptores atra in nebula,
quos improba ventris
(2,357)exegit caecos rabies,
catulique relicti
(2,358)faucibus exspectant siccis,
per tela, per hostis
(2,359)vadimus haud dubiam in
mortem, mediaeque tenemus
(2,360)urbis iter; nox atra cava
circumvolat umbra.
(2,361)Quis cladem illius noctis,
quis funera fando
(2,362)explicet, aut possit
lacrimis aequare labores?
(2,363)Urbs antiqua ruit, multos
dominata per annos;
(2,364)plurima perque vias
sternuntur inertia passim
(2,365)corpora, perque domos et
religiosa deorum
(2,366)limina. Nec soli poenas dant
sanguine Teucri;
(2,367)quondam etiam victis redit
in praecordia virtus
(2,368)victoresque cadunt Danai:
crudelis ubique
(2,369)luctus, ubique pavor, et
plurima mortis imago.
(2,370)Primus se, Danaum magna
comitante caterva,
(2,371)Androgeos offert nobis,
socia agmina credens
(2,372)inscius, atque ultro verbis
compellat amicis:
(2,373)'Festinate, viri: nam quae
tam sera moratur
(2,374)segnities? Alii rapiunt
incensa feruntque
(2,375)Pergama; vos celsis nunc
primum a navibus itis.'
(2,376)Dixit, et extemplo, neque
enim responsa dabantur
(2,377)fida satis, sensit medios
delapsus in hostis.
(2,378)Obstipuit, retroque pedem
cum voce repressit:
(2,379)inprovisum aspris veluti qui
sentibus anguem
(2,380)pressit humi nitens,
trepidusque repente refugit
(2,381)attollentem iras et caerula
colla tumentem;
(2,382)haud secus Androgeos visu
tremefactus abibat.
(2,383)Inruimus, densis et
circumfundimur armis,
(2,384)ignarosque loci passim et
formidine captos
(2,385)sternimus: adspirat primo
fortuna labori.
(2,386)Atque hic successu exsultans
animisque Coroebus,
(2,387)'O socii, qua prima' inquit
'fortuna salutis
(2,388)monstrat iter, quoque
ostendit se dextra, sequamur
(2,389)mutemus clipeos, Danaumque
insignia nobis
(2,390)aptemus: dolus an virtus, quis
in hoste requirat?
(2,391)Arma dabunt ipsi.' Sic
fatus, deinde comantem
(2,392)Androgei galeam clipeique
insigne decorum
(2,393)induitur, laterique Argivum
accommodat ensem.
(2,394)Hoc Rhipeus, hoc ipse Dymas
omnisque iuventus
(2,395)laeta facit; spoliis se
quisque recentibus armat.
(2,396)Vadimus immixti Danais haud
numine nostro,
(2,397)multaque per caecam
congressi proelia noctem
(2,398)conserimus, multos Danaum
demittimus Orco.
(2,399)Diffugiunt alii ad navis, et
litora cursu
(2,400)fida petunt: pars ingentem
formidine turpi
(2,401)scandunt rursus equum et
nota conduntur in alvo.
(2,402)Heu nihil invitis fas
quemquam fidere divis!
(2,403)Ecce trahebatur passis
Priameia virgo
(2,404)crinibus a templo Cassandra
adytisque Minervae,
(2,405)ad caelum tendens ardentia
lumina frustra, --
(2,406)lumina, nam teneras arcebant
vincula palmas.
(2,407)Non tulit hanc speciem
furiata mente Coroebus,
(2,408)et sese medium iniecit
periturus in agmen.
(2,409)Consequimur cuncti et densis
incurrimus armis.
(2,410)Hic primum ex alto delubri
culmine telis
(2,411)nostrorum obruimur,
oriturque miserrima caedes
(2,412)armorum facie et Graiarum
errore iubarum.
(2,413)Tum Danai gemitu atque
ereptae virginis ira
(2,414)undique collecti invadunt,
acerrimus Aiax,
(2,415)et gemini Atridae,
Dolopumque exercitus omnis;
(2,416)adversi rupto ceu quondam
turbine venti
(2,417)confligunt, Zephyrusque
Notusque et laetus Eois
(2,418)Eurus equis; stridunt
silvae, saevitque tridenti
(2,419)spumeus atque imo Nereus
ciet aequora fundo.
(2,420)Illi etiam, si quos obscura
nocte per umbram
(2,421)fudimus insidiis totaque
agitavimus urbe,
(2,422)apparent; primi clipeos
mentitaque tela
(2,423)adgnoscunt, atque ora sono
discordia signant.
(2,424)Ilicet obruimur numero;
primusque Coroebus
(2,425)Penelei dextra divae
armipotentis ad aram
(2,426)procumbit; cadit et Rhipeus,
iustissimus unus
(2,427)qui fuit in Teucris et
servantissimus aequi:
(2,428)dis aliter visum; pereunt
Hypanisque Dymasque
(2,429)confixi a sociis; nec te tua
plurima, Panthu,
(2,430)labentem pietas nec
Apollinis infula texit.
(2,431)Iliaci cineres et flamma
extrema meorum,
(2,432)testor, in occasu vestro nec
tela nec ullas
(2,433)vitavisse vices Danaum, et,
si fata fuissent
(2,434)ut caderem, meruisse manu.
Divellimur inde,
(2,435)Iphitus et Pelias mecum,
quorum Iphitus aevo
(2,436)iam gravior, Pelias et
volnere tardus Ulixi;
(2,437)protinus ad sedes Priami
clamore vocati.
(2,438)Hic vero ingentem pugnam,
ceu cetera nusquam
(2,439)bella forent, nulli tota
morerentur in urbe.
(2,440)Sic Martem indomitum,
Danaosque ad tecta ruentis
(2,441)cernimus, obsessumque acta
testudine limen.
(2,442)Haerent parietibus scalae,
postisque sub ipsos
(2,443)nituntur gradibus,
clipeosque ad tela sinistris
(2,444)protecti obiciunt, prensant
fastigia dextris.
(2,445)Dardanidae contra turris ac
tota domorum
(2,446)culmina convellunt; his se,
quando ultima cernunt,
(2,447)extrema iam in morte parant
defendere telis;
(2,448)auratasque trabes, veterum
decora alta parentum,
(2,449)devolvunt; alii strictis
mucronibus imas
(2,450)obsedere fores; has servant
agmine denso.
(2,451)Instaurati animi, regis
succurrere tectis,
(2,452)auxilioque levare viros,
vimque addere victis.
(2,453)Limen erat caecaeque fores
et pervius usus
(2,454)tectorum inter se Priami,
postesque relicti
(2,455)a tergo, infelix qua se, dum
regna manebant,
(2,456)saepius Andromache ferre
incomitata solebat
(2,457)ad soceros, et avo puerum
Astyanacta trahebat.
(2,458)Evado ad summi fastigia
culminis, unde
(2,459)tela manu miseri iactabant
inrita Teucri.
(2,460)Turrim in praecipiti stantem
summisque sub astra
(2,461)eductam tectis, unde omnis
Troia videri
(2,462)et Danaum solitae naves et
Achaia castra,
(2,463)adgressi ferro circum, qua
summa labantis
(2,464)iuncturas tabulata dabant,
convellimus altis
(2,465)sedibus, impulimusque; ea
lapsa repente ruinam
(2,466)cum sonitu trahit et Danaum
super agmina late
(2,467)incidit: ast alii subeunt,
nec saxa, nec ullum
(2,468)telorum interea cessat
genus.
(2,469)Vestibulum ante ipsum
primoque in limine Pyrrhus
(2,470)exsultat, telis et luce
coruscus aena;
(2,471)qualis ubi in lucem coluber
mala gramina pastus
(2,472)frigida sub terra tumidum
quem bruma tegebat,
(2,473)nunc, positis novus exuviis
nitidusque iuventa,
(2,474)lubrica convolvit sublato
pectore terga
(2,475)arduus ad solem, et linguis
micat ore trisulcis.
(2,476)Una ingens Periphas et
equorum agitator Achillis,
(2,477)armiger Automedon, una omnis
Scyria pubes
(2,478)succedunt tecto, et flammas
ad culmina iactant.
(2,479)Ipse inter primos correpta
dura bipenni
(2,480)limina perrumpit, postisque
a cardine vellit
(2,481)aeratos; iamque excisa trabe
firma cavavit
(2,482)robora, et ingentem lato
dedit ore fenestram.
(2,483)Adparet domus intus, et
atria longa patescunt;
(2,484)adparent Priami et veterum
penetralia regum,
(2,485)armatosque vident stantis in
limine primo.
(2,486)At domus interior gemitu
miseroque tumultu
(2,487)miscetur, penitusque cavae
plangoribus aedes
(2,488)femineis ululant; ferit
aurea sidera clamor.
(2,489)Tum pavidae tectis matres
ingentibus errant;
(2,490)amplexaeque tenent postis
atque oscula figunt.
(2,491)Instat vi patria Pyrrhus;
nec claustra, neque ipsi
(2,492)custodes sufferre valent;
labat ariete crebro
(2,493)ianua, et emoti procumbunt
cardine postes.
(2,494)Fit via vi; rumpunt aditus, primosque
trucidant
(2,495)immissi Danai, et late loca
milite complent.
(2,496)Non sic, aggeribus ruptis
cum spumeus amnis
(2,497)exiit, oppositasque evicit
gurgite moles,
(2,498)fertur in arva furens
cumulo, camposque per omnis
(2,499)cum stabulis armenta trahit.
Vidi ipse furentem
(2,500)caede Neoptolemum geminosque
in limine Atridas;
(2,501)vidi Hecubam centumque
nurus, Priamumque per aras
(2,502)sanguine foedantem, quos
ipse sacraverat, ignis.
(2,503)Quinquaginta illi thalami,
spes tanta nepotum,
(2,504)barbarico postes auro
spoliisque superbi,
(2,505)procubuere; tenent Danai,
qua deficit ignis.
(2,506)Forsitan et Priami fuerint
quae fata requiras.
(2,507)Urbis uti captae casum
convolsaque vidit
(2,508)limina tectorum et medium in
penetralibus hostem,
(2,509)arma diu senior desueta
trementibus aevo
(2,510)circumdat nequiquam umeris,
et inutile ferrum
(2,511)cingitur, ac densos fertur
moriturus in hostis.
(2,512)Aedibus in mediis nudoque
sub aetheris axe
(2,513)ingens ara fuit iuxtaque
veterrima laurus,
(2,514)incumbens arae atque umbra
complexa Penatis.
(2,515)Hic Hecuba et natae
nequiquam altaria circum,
(2,516)praecipites atra ceu
tempestate columbae,
(2,517)condensae et divom amplexae
simulacra sedebant.
(2,518)Ipsum autem sumptis Priamum
iuvenalibus armis
(2,519)ut vidit, 'Quae mens tam
dira, miserrime coniunx,
(2,520)impulit his cingi telis? Aut
quo ruis?' inquit;
(2,521)'Non tali auxilio nec
defensoribus istis
(2,522)tempus eget, non, si ipse
meus nunc adforet Hector.
(2,523)Huc tandem concede; haec ara
tuebitur omnis,
(2,524)aut moriere simul.' Sic ore
effata recepit
(2,525)ad sese et sacra longaevum
in sede locavit.
(2,526)Ecce autem elapsus Pyrrhi de
caede Polites,
(2,527)unus natorum Priami, per
tela, per hostis
(2,528)porticibus longis fugit, et
vacua atria lustrat
(2,529)saucius: illum ardens
infesto volnere Pyrrhus
(2,530)insequitur, iam iamque manu
tenet et premit hasta.
(2,531)Ut tandem ante oculos evasit
et ora parentum,
(2,532)concidit, ac multo vitam cum
sanguine fudit.
(2,533)Hic Priamus, quamquam in
media iam morte tenetur,
(2,534)non tamen abstinuit, nec
voci iraeque pepercit:
(2,535)'At tibi pro scelere,'
exclamat, 'pro talibus ausis,
(2,536)di, si qua est caelo pietas,
quae talia curet,
(2,537)persolvant grates dignas et
praemia reddant
(2,538)debita, qui nati coram me
cernere letum
(2,539)fecisti et patrios foedasti
funere voltus.
(2,540)At non ille, satum quo te
mentiris, Achilles
(2,541)talis in hoste fuit Priamo;
sed iura fidemque
(2,542)supplicis erubuit, corpusque
exsangue sepulchro
(2,543)reddidit Hectoreum, meque in
mea regna remisit.'
(2,544)Sic fatus senior, telumque
imbelle sine ictu
(2,545)coniecit, rauco quod
protinus aere repulsum
(2,546)e summo clipei nequiquam
umbone pependit.
(2,547)Cui Pyrrhus: 'Referes ergo
haec et nuntius ibis
(2,548)Pelidae genitori; illi mea
tristia facta
(2,549)degeneremque Neoptolemum
narrare memento.
(2,550)Nunc morere.' Hoc dicens
altaria ad ipsa trementem
(2,551)traxit et in multo lapsantem
sanguine nati,
(2,552)implicuitque comam laeva,
dextraque coruscum
(2,553)extulit, ac lateri capulo
tenus abdidit ensem.
(2,554)Haec finis Priami fatorum;
hic exitus illum
(2,555)sorte tulit, Troiam incensam
et prolapsa videntem
(2,556)Pergama, tot quondam populis
terrisque superbum
(2,557)regnatorem Asiae. Iacet
ingens litore truncus,
(2,558)avolsumque umeris caput, et
sine nomine corpus.
(2,559)At me tum primum saevus
circumstetit horror
(2,560)Obstipui; subiit cari
genitoris imago,
(2,561)ut regem aequaevum crudeli
volnere vidi
(2,562)vitam exhalantem; subiit deserta
Creusa,
(2,563)et direpta domus, et parvi
casus Iuli.
(2,564)Respicio, et quae sit me
circum copia lustro.
(2,565)Deseruere omnes defessi, et
corpora saltu
(2,566)ad terram misere aut ignibus
aegra dedere.
(2,567)[Iamque adeo super unus
eram, cum limina Vestae
(2,568)servantem et tacitam secreta
in sede latentem
(2,569)Tyndarida aspicio: dant
clara incendia lucem
(2,570)erranti passimque oculos per
cuncta ferenti.
(2,571)Illa sibi infestos eversa ob
Pergama Teucros
(2,572)et poenas Danaum et deserti
coniugis iras
(2,573)praemetuens, Troiae et
patriae communis Erinys,
(2,574)abdiderat sese atque aris
invisa sedebat.
(2,575)Exarsere ignes animo; subit
ira cadentem
(2,576)ulcisci patriam et
sceleratas sumere poenas.
(2,577)'Scilicet haec Spartam
incolumis patriasque Mycenas
(2,578)aspiciet, partoque ibit
regina triumpho,
(2,579)coniugiumque, domumque,
patres, natosque videbit,
(2,580)Iliadum turba et Phrygiis
comitata ministris?
(2,581)Occiderit ferro Priamus,
Troia arserit igni?
(2,582)Dardanium totiens sudarit
sanguine litus?
(2,583)Non ita: namque etsi nullum
memorabile nomen
(2,584)feminea in poena est, nec
habet victoria laudem,
(2,585)extinxisse nefas tamen et
sumpsisse merentis
(2,586)laudabor poenas, animumque
explesse iuvabit
(2,587)ultricis flammae, et cineres
satiasse meorum.'
(2,588)Talia iactabam, et furiata
mente ferebar :]
(2,589)cum mihi se, non ante oculis
tam clara, videndam
(2,590)obtulit et pura per noctem
in luce refulsit
(2,591)alma parens, confessa deam,
qualisque videri
(2,592)caelicolis et quanta solet,
dextraque prehensum
(2,593)continuit, roseoque haec
insuper addidit ore:
(2,594)'Nate, quis indomitas tantus
dolor excitat iras?
(2,595)Quid furis, aut quonam
nostri tibi cura recessit?
(2,596)Non prius aspicies, ubi
fessum aetate parentem
(2,597)liqueris Anchisen; superet
coniunxne Creusa,
(2,598)Ascaniusque puer? Quos omnes
undique Graiae
(2,599)circum errant acies, et, ni
mea cura resistat,
(2,600)iam flammae tulerint
inimicus et hauserit ensis.
(2,601)Non tibi Tyndaridis facies
invisa Lacaenae
(2,602)culpatusve Paris: divom
inclementia, divom,
(2,603)has evertit opes sternitque
a culmine Troiam.
(2,604)Aspice -- namque omnem, quae
nunc obducta tuenti
(2,605)mortalis hebetat visus tibi
et umida circum
(2,606)caligat, nubem eripiam; tu
ne qua parentis
(2,607)iussa time, neu praeceptis
parere recusa: --
(2,608)hic, ubi disiectas moles
avolsaque saxis
(2,609)saxa vides mixtoque undantem
pulvere fumum.
(2,610)Neptunus muros magnoque
emota tridenti
(2,611)fundamenta quatit, totamque
a sedibus urbem
(2,612)eruit; hic Iuno Scaeas
saevissima portas
(2,613)prima tenet, sociumque
furens a navibus agmen
(2,614)ferro accincta vocat.
(2,615)Iam summas arces Tritonia,
respice, Pallas
(2,616)insedit, nimbo effulgens et
Gorgone saeva.
(2,617)Ipse pater Danais animos
viresque secundas
(2,618)sufficit, ipse deos in
Dardana suscitat arma.
(2,619)Eripe, nate, fugam, finemque
impone labori.
(2,620)Nusquam abero, et tutum
patrio te limine sistam.'
(2,621)Dixerat, et spissis noctis
se condidit umbris.
(2,622)Adparent dirae facies
inimicaque Troiae
(2,623)numina magna deum.
(2,624)Tum vero omne mihi visum
considere in ignis
(2,625)Ilium et ex imo verti
Neptunia Troia;
(2,626)ac veluti summis antiquam in
montibus ornum
(2,627)cum ferro accisam crebrisque
bipennibus instant
(2,628)eruere agricolae certatim,
-- illa usque minatur
(2,629)et tremefacta comam concusso
vertice nutat,
(2,630)volneribus donec paulatim
evicta, supremum
(2,631)congemuit, traxitque iugis
avolsa ruinam.
(2,632)Descendo, ac ducente deo
flammam inter et hostis
(2,633)expedior; dant tela locum,
flammaeque recedunt.
(2,634)Atque ubi iam patriae
perventum ad limina sedis
(2,635)antiquasque domos, genitor,
quem tollere in altos
(2,636)optabam primum montis
primumque petebam,
(2,637)abnegat excisa vitam
producere Troia
(2,638)exsiliumque pati. 'Vos O,
quibus integer aevi
(2,639)sanguis,' ait 'solidaeque
suo stant robore vires,
(2,640)vos agitate fugam:
(2,641)me si caelicolae voluissent
ducere vitam,
(2,642)has mihi servassent sedes.
Satis una superque
(2,643)vidimus exscidia et captae
superavimus urbi.
(2,644)Sic O, sic positum adfati
discedite corpus.
(2,645)Ipse manu mortem inveniam;
miserebitur hostis
(2,646)exuviasque petet; facilis
iactura sepulcri.
(2,647)Iam pridem invisus divis et
inutilis annos
(2,648)demoror, ex quo me divom
pater atque hominum rex
(2,649)fulminis adflavit ventis et
contigit igni.'
(2,650)Talia perstabat memorans,
fixusque manebat.
(2,651)Nos contra effusi lacrimis,
coniunxque Creusa
(2,652)Ascaniusque omnisque domus,
ne vertere secum
(2653)cuncta pater fatoque urguenti
incumbere vellet.
(2,654)Abnegat, inceptoque et
sedibus haeret in isdem.
(2,655)Rursus in arma feror,
mortemque miserrimus opto:
(2,656)nam quod consilium aut quae
iam fortuna dabatur?
(2,657)'Mene efferre pedem,
genitor, te posse relicto
(2,658)sperasti, tantumque nefas
patrio excidit ore?
(2,659)Si nihil ex tanta Superis
placet urbe relinqui,
(2,660)et sedet hoc animo,
perituraeque addere Troiae
(2,661)teque tuosque iuvat, patet
isti ianua leto,
(2,662)iamque aderit multo Priami
de sanguine Pyrrhus,
(2,663)natum ante ora patris,
patrem qui obtruncat ad aras.
(2,664)Hoc erat, alma parens, quod
me per tela, per ignis
(2,665)eripis, ut mediis hostem in
penetralibus, utque
(2,666)Ascanium patremque meum
iuxtaque Creusam
(2,667)alterum in alterius mactatos
sanguine cernam?
(2,668)Arma, viri, ferte arma;
vocat lux ultima victos.
(2,669)Reddite me Danais; sinite
instaurata revisam
(2,670)proelia: Numquam omnes hodie
moriemur inulti.'
(2,671)Hinc ferro accingor rursus
clipeoque sinistram
(2,672)insertabam aptans, meque
extra tecta ferebam.
(2,673)Ecce autem complexa pedes in
limine coniunx
(2,674)haerebat, parvumque patri
tendebat Iulum:
(2,675)'Si periturus abis, et nos
rape in omnia tecum;
(2,676)sin aliquam expertus sumptis
spem ponis in armis,
(2,677)hanc primum tutare domum.
Cui parvus Iulus,
(2,678)cui pater et coniunx quondam
tua dicta relinquor?'
(2,679)Talia vociferans gemitu
tectum omne replebat,
(2,680)cum subitum dictuque oritur
mirabile monstrum.
(2,681)Namque manus inter
maestorumque ora parentum
(2,682)ecce levis summo de vertice
visus Iuli
(2,683)fundere lumen apex, tactuque
innoxia mollis
(2,684)lambere flamma comas et
circum tempora pasci.
(2,685)Nos pavidi trepidare metu,
crinemque flagrantem
(2,686)excutere et sanctos
restinguere fontibus ignis.
(2,687)At pater Anchises oculos ad
sidera laetus
(2,688)extulit, et caelo palmas cum
voce tetendit:
(2,689)'Iuppiter omnipotens,
precibus si flecteris ullis,
(2,690)aspice nos; hoc tantum, et,
si pietate meremur,
(2,691)da deinde auxilium, pater,
atque haec omina firma.'
(2,692)Vix ea fatus erat senior,
subitoque fragore
(2,693)intonuit laevum, et de caelo
lapsa per umbras
(2,694)stella facem ducens multa
cum luce cucurrit.
(2,695)Illam, summa super labentem
culmina tecti,
(2,696)cernimus Idaea claram se
condere silva
(2,697)signantemque vias; tum longo
limite sulcus
(2,698)dat lucem, et late circum
loca sulphure fumant.
(2,699)Hic vero victus genitor se
tollit ad auras,
(2,700)adfaturque deos et sanctum
sidus adorat.
(2,701)'Iam iam nulla mora est;
sequor et qua ducitis adsum.
(2,702)Di patrii, servate domum,
servate nepotem.
(2,703)Vestrum hoc augurium,
vestroque in numine Troia est.
(2,704)Cedo equidem, nec, nate,
tibi comes ire recuso.'
(2,705)Dixerat ille; et iam per
moenia clarior ignis
(2,706)auditur, propiusque aestus
incendia volvunt.
(2,707)'Ergo age, care pater,
cervici imponere nostrae;
(2,708)ipse subibo umeris, nec me
labor iste gravabit:
(2,709)quo res cumque cadent, unum
et commune periclum,
(2,710)una salus ambobus erit. Mihi
parvus Iulus
(2,711)sit comes, et longe servet
vestigia coniunx:
(2,712)vos, famuli, quae dicam,
animis advertite vestris.
(2,713)Est urbe egressis tumulus
templumque vetustum
(2,714)desertae Cereris, iuxtaque
antiqua cupressus
(2,715)religione patrum multos
servata per annos.
(2,716)Hanc ex diverso sedem
veniemus in unam.
(2,717)Tu, genitor, cape sacra manu
patriosque Penatis;
(2,718)me, bello e tanto digressum
et caede recenti,
(2,719)attrectare nefas, donec me
flumine vivo
(2,720)abluero.'
(2,721)Haec fatus, latos umeros
subiectaque colla
(2,722)veste super fulvique
insternor pelle leonis,
(2,723)succedoque oneri; dextrae se
parvus Iulus
(2,724)implicuit sequiturque patrem
non passibus aequis;
(2,725)pone subit coniunx: ferimur
per opaca locorum;
(2,726)et me, quem dudum non ulla
iniecta movebant
(2,727)tela neque adverso glomerati
ex agmine Grai,
(2,728)nunc omnes terrent aurae,
sonus excitat omnis
(2,729)suspensum et pariter
comitique onerique timentem.
(2,730)Iamque propinquabam portis,
omnemque videbar
(2,731)evasisse viam, subito cum
creber ad auris
(2,732)visus adesse pedum sonitus,
genitorque per umbram
(2,733)prospiciens; 'Nate'
exclamat, 'fuge nate, propinquant.
(2,734)Ardentis clipeos atque aera
micantia cerno!' --
(2,735)Hic mihi nescio quod trepido
male numen amicum
(2,736)confusam eripuit mentem.
Namque avia cursu
(2,737)dum sequor, et nota excedo
regione viarum,
(2,738)heu, misero coniunx fatone
erepta Creusa
(2,739)substitit, erravitne via,
seu lassa resedit,
(2,740)incertum; nec post oculis
est reddita nostris.
(2,741)Nec prius amissam respexi
animumque reflexi,
(2,742)quam tumulum antiquae
Cereris sedemque sacratam
(2,743)venimus; hic demum collectis
omnibus una
(2,744)defuit, et comites natumque
virumque fefellit.
(2,745)Quem non incusavi amens
hominumque deorumque,
(2,746)aut quid in eversa vidi
crudelius urbe?
(2,747)Ascanium Anchisenque patrem
Teucrosque Penatis
(2,748)commendo sociis et curva
valle recondo;
(2,749)ipse urbem repeto et cingor
fulgentibus armis.
(2,750)Stat casus renovare omnis,
omnemque reverti
(2,751)per Troiam, et rursus caput
obiectare periclis.
(2,752)Principio muros obscuraque
limina portae,
(2,753)qua gressum extuleram,
repeto, et vestigia retro
(2,754)observata sequor per noctem
et lumine lustro.
(2,755)Horror ubique animo, simul
ipsa silentia terrent.
(2,756)Inde domum, si forte pedem,
si forte tulisset,
(2,757)me refero: inruerant Danai,
et tectum omne tenebant.
(2,758)Ilicet ignis edax summa ad
fastigia vento
(2,759)volvitur; exsuperant
flammae, furit aestus ad auras.
(2,760)Procedo et Priami sedes
arcemque reviso.
(2,761)Et iam porticibus vacuis
Iunonis asylo
(2,762)custodes lecti Phoenix et
dirus Ulixes
(2,763)praedam adservabant. Huc
undique Troia gaza
(2,764)incensis erepta adytis, mensaeque
deorum,
(2,765)crateresque auro solidi,
captivaque vestis
(2,766)congeritur; pueri et pavidae
longo ordine matres
(2,767)stant circum.
(2,768)Ausus quin etiam voces
iactare per umbram
(2,769)implevi clamore vias,
maestusque Creusam
(2,770)nequiquam ingeminans
iterumque iterumque vocavi.
(2,771)Quaerenti et tectis urbis
sine fine furenti
(2,772)infelix simulacrum atque
ipsius umbra Creusae
(2,773)visa mihi ante oculos et
nota maior imago.
(2,774)Obstipui, steteruntque comae
et vox faucibus haesit.
(2,775)[Tum sic adfari et curas his
demere dictis :]
(2,776)'Quid tantum insano iuvat
indulgere dolori,
(2,777)O dulcis coniunx? Non haec
sine numine divom
(2,778)eveniunt; nec te hinc
comitem asportare Creusam
(2,779)fas, aut ille sinit superi
regnator Olympi.
(2,780)Longa tibi exsilia, et
vastum maris aequor arandum,
(2,781)et terram Hesperiam venies,
ubi Lydius arva
(2,782)inter opima virum leni fluit
agmine Thybris:
(2,783)illic res laetae regnumque
et regia coniunx
(2,784)parta tibi. Lacrimas
dilectae pelle Creusae.
(2,785)Non ego Myrmidonum sedes
Dolopumve superbas
(2,786)aspiciam, aut Graiis
servitum matribus ibo,
(2,787)Dardanis, et divae Veneris
nurus.
(2,788)Sed me magna deum genetrix
his detinet oris:
(2,789)iamque vale, et nati serva
communis amorem.'
(2,790)Haec ubi dicta dedit,
lacrimantem et multa volentem
(2,791)dicere deseruit, tenuisque
recessit in auras.
(2,792)Ter conatus ibi collo dare
bracchia circum:
(2,793)ter frustra comprensa manus
effugit imago,
(2,794)par levibus ventis
volucrique simillima somno.
(2,795)Sic demum socios consumpta
nocte reviso.
(2,796)Atque hic ingentem comitum
adfluxisse novorum
(2,797)invenio admirans numerum,
matresque virosque,
(2,798)collectam exsilio pubem,
miserabile volgus.
(2,799)Undique convenere, animis opibusque
parati,
(2,800)in quascumque velim pelago
deducere terras.
(2,801)Iamque iugis summae surgebat
Lucifer Idae
(2,802)ducebatque diem, Danaique
obsessa tenebant
(2,803)limina portarum, nec spes
opis ulla dabatur;
(2,804)cessi, et sublato montes
genitore petivi.
(3,1)Postquam res Asiae Priamique
evertere gentem
(3,2)immeritam visum Superis,
ceciditque superbum
(3,3)Ilium, et omnis humo fumat
Neptunia Troia,
(3,4)diversa exsilia et desertas
quaerere terras
(3,5)auguriis agimur divom,
classemque sub ipsa
(3,6)Antandro et Phrygiae molimur
montibus Idae,
(3,7)incerti, quo fata ferant, ubi
sistere detur,
(3,8)contrahimusque viros. Vix
prima inceperat aestas,
(3,9)et pater Anchises dare fatis
vela iubebat;
(3,10)litora cum patriae lacrimans
portusque relinquo
(3,11)et campos, ubi Troia fuit:
feror exsul in altum
(3,12)cum sociis natoque Penatibus
et magnis dis.
(3,13)Terra procul vastis colitur
Mavortia campis,
(3,14)Thraces arant, acri quondam
regnata Lycurgo,
(3,15)hospitium antiquum Troiae
sociique Penates,
(3,16)dum Fortuna fuit. Feror huc,
et litore curvo
(3,17)moenia prima loco, fatis
ingressus iniquis,
(3,18)Aeneadasque meo nomen de
nomine fingo.
(3,19)Sacra Dionaeae matri divisque
ferebam
(3,20)auspicibus coeptorum operum,
superoque nitentem
(3,21)caelicolum regi mactabam in
litore taurum.
(3,22)Forte fuit iuxta tumulus, quo
cornea summo
(3,23)virgulta et densis hastilibus
horrida myrtus.
(3,24)Accessi, viridemque ab humo
convellere silvam
(3,25)conatus, ramis tegerem ut
frondentibus aras,
(3,26)horrendum et dictu video
mirabile monstrum.
(3,27)Nam, quae prima solo ruptis
radicibus arbos
(3,28)vellitur, huic atro liquuntur
sanguine guttae,
(3,29)et terram tabo maculant. Mihi
frigidus horror
(3,30)membra quatit, gelidusque
coit formidine sanguis.
(3,31)Rursus et alterius lentum
convellere vimen
(3,32)insequor, et causas penitus
temptare latentis:
(3,33)ater et alterius sequitur de
cortice sanguis.
(3,34)Multa movens animo nymphas
venerabar agrestis
(3,35)Gradivumque patrem, Geticis
qui praesidet arvis,
(3,36)rite secundarent visus
omenque levarent.
(3,37)Tertia sed postquam maiore
hastilia nisu
(3,38)adgredior, genibusque
adversae obluctor harenae---
(3,39)eloquar, an sileam?---gemitus
lacrimabilis imo
(3,40)auditur tumulo, et vox
reddita fertur ad auris:
(3,41)'Quid miserum, Aenea,
laceras? Iam parce sepulto;
(3,42)parce pias scelerare manus.
Non me tibi Troia
(3,43)externum tulit, aut cruor hic
de stipite manat.
(3,44)Heu, fuge crudelis terras,
fuge litus avarum:
(3,45)nam Polydorus ego; hic
confixum ferrea texit
(3,46)telorum seges et iaculis
increvit acutis.'
(3,47)Tum vero ancipiti mentem
formidine pressus
(3,48)obstipui, steteruntque comae
et vox faucibus haesit.
(3,49)Hunc Polydorum auri quondam
cum pondere magno
(3,50)infelix Priamus furtim
mandarat alendum
(3,51)Threicio regi, cum iam
diffideret armis
(3,52)Dardaniae, cingique urbem
obsidione videret.
(3,53)Ille, ut opes fractae
Teucrum, et Fortuna recessit,
(3,54)res Agamemnonias victriciaque
arma secutus,
(3,55)fas omne abrumpit; Polydorum
obtruncat, et auro
(3,56)vi potitur. Quid non mortalia
pectora cogis,
(3,57)auri sacra fames? Postquam
pavor ossa reliquit,
(3,58)delectos populi ad proceres
primumque parentem
(3,59)monstra deum refero, et quae
sit sententia posco.
(3,60)Omnibus idem animus, scelerata
excedere terra,
(3,61)linqui pollutum hospitium, et
dare classibus austros.
(3,62)Ergo instauramus Polydoro
funus, et ingens
(3,63)aggeritur tumulo tellus;
stant Manibus arae,
(3,64)caeruleis maestae vittis
atraque cupresso,
(3,65)et circum Iliades crinem de
more solutae;
(3,66)inferimus tepido spumantia
cymbia lacte
(3,67)sanguinis et sacri pateras,
animamque sepulchro
(3,68)condimus, et magna supremum
voce ciemus.
(3,69)Inde, ubi prima fides pelago,
placataque venti
(3,70)dant maria et lenis crepitans
vocat Auster in altum,
(3,71)deducunt socii navis et
litora complent:
(3,72)provehimur portu, terraeque
urbesque recedunt.
(3,73)Sacra mari colitur medio
gratissima tellus
(3,74)Nereidum matri et Neptuno
Aegaeo,
(3,75)quam pius arquitenens oras et
litora circum
(3,76)errantem Mycono e celsa
Gyaroque revinxit,
(3,77)immotamque coli dedit et
contemnere ventos.
(3,78)Huc feror; haec fessos tuto
placidissima portu
(3,79)accipit: egressi veneramur
Apollinis urbem.
(3,80)Rex Anius, rex idem hominum
Phoebique sacerdos
(3,81)vittis et sacra redimitus
tempora lauro,
(3,82)occurrit; veterem Anchisen
adgnovit amicum.
(3,83)Iungimus hospitio dextras, et
tecta subimus.
(3,84)Templa dei saxo venerabar
structa vetusto:
(3,85)'Da propriam, Thymbraee,
domum; da moenia fessis
(3,86)et genus et mansuram urbem;
serva altera Troiae
(3,87)Pergama, reliquias Danaum
atque immitis Achilli.
(3,88)Quem sequimur? Quove ire
iubes? Ubi ponere sedes?
(3,89)Da, pater, augurium, atque
animis inlabere nostris.'
(3,90)Vix ea fatus eram: tremere
omnia visa repente,
(3,91)liminaque laurusque dei,
totusque moveri
(3,92)mons circum, et mugire adytis
cortina reclusis.
(3,93)Submissi petimus terram, et
vox fertur ad auris:
(3,94)'Dardanidae duri, quae vos a
stirpe parentum
(3,95)prima tulit tellus, eadem vos
ubere laeto
(3,96)accipiet reduces. Antiquam
exquirite matrem:
(3,97)hic domus Aeneae cunctis
dominabitur oris,
(3,98)et nati natorum, et qui
nascentur ab illis.'
(3,99)Haec Phoebus; mixtoque ingens
exorta tumultu
(3,100)laetitia, et cuncti quae sint
ea moenia quaerunt,
(3,101)quo Phoebus vocet errantis
iubeatque reverti?
(3,102)Tum genitor, veterum volvens
monumenta virorum,
(3,103)'Audite, O proceres' ait 'et
spes discite vestras:
(3,104)Creta Iovis magni medio
iacet insula ponto;
(3,105)mons Idaeus ubi, et gentis
cunabula nostrae.
(3,106)Centum urbes habitant
magnas, uberrima regna;
(3,107)maximus unde pater, si rite
audita recordor,
(3,108)Teucrus Rhoeteas primum est
advectus in oras,
(3,109)optavitque locum regno.
Nondum Ilium et arces
(3,110)Pergameae steterant;
habitabant vallibus imis.
(3,111)hinc mater cultrix Cybeli
Corybantiaque aera
(3,112)Idaeumque nemus; hinc fida
silentia sacris,
(3,113)et iuncti currum dominae
subiere leones.
(3,114)Ergo agite, et, divom ducunt
qua iussa, sequamur;
(3,115)placemus ventos et Gnosia
regna petamus.
(3,116)Nec longo distant cursu;
modo Iuppiter adsit,
(3,117)tertia lux classem Cretaeis
sistet in oris.'
(3,118)Sic fatus, meritos aris
mactavit honores,
(3,119)taurum Neptuno, taurum tibi,
pulcher Apollo
(3,120)nigram Hiemi pecudem,
Zephyris felicibus albam.
(3,121)Fama volat pulsum regnis
cessisse paternis
(3,122)Idomenea ducem, desertaque
litora Cretae
(3,123)hoste vacare domos, sedesque
adstare relictas.
(3,124)Linquimus Ortygiae portus,
pelagoque volamus,
(3,125)bacchatamque iugis Naxon
viridemque Donysam,
(3,126)Olearon, niveamque Paron,
sparsasque per aequor
(3,127)Cycladas, et crebris legimus
freta consita terris.
(3,128)Nauticus exoritur vario
certamine clamor;
(3,129)hortantur socii: ''Cretam
proavosque petamus!''
(3,130)Prosequitur surgens a puppi
ventus euntis
(3,131)et tandem antiquis Curetum
adlabimur oris.
(3,132)Ergo avidus muros optatae
molior urbis,
(3,133)Pergameamque voco, et laetam
cognomine gentem
(3,134)hortor amare focos arcemque
attollere tectis.
(3,135)Iamque fere sicco subductae
litore puppes;
(3,136)conubiis arvisque novis
operata iuventus;
(3,137)iura domosque dabam: subito
cum tabida membris,
(3,138)corrupto caeli tractu,
miserandaque venit
(3,139)arboribusque satisque lues
et letifer annus.
(3,140)Linquebant dulcis animas,
aut aegra trahebant
(3,141)corpora; tum sterilis
exurere Sirius agros;
(3,142)arebant herbae, et victum
seges aegra negabat.
(3,143)Rursus ad oraclum Ortygiae
Phoebumque remenso
(3,144)hortatur pater ire mari,
veniamque precari:
(3,145)quam fessis finem rebus
ferat; unde laborum
(3,146)temptare auxilium iubeat;
quo vertere cursus.
(3,147)Nox erat, et terris animalia
somnus habebat:
(3,148)effigies sacrae divom
Phrygiique Penates,
(3,149)quos mecum a Troia mediisque
ex ignibus urbis
(3,150)extuleram, visi ante oculos
adstare iacentis
(3,151)in somnis, multo manifesti
lumine, qua se
(3,152)plena per insertas fundebat
luna fenestras;
(3,153)tum sic adfari et curas his
demere dictis:
(3,154)'Quod tibi delato Ortygiam
dicturus Apollo est,
(3,155)hic canit, et tua nos en
ultro ad limina mittit.
(3,156)Nos te, Dardania incensa,
tuaque arma secuti,
(3,157)nos tumidum sub te permensi
classibus aequor,
(3,158)idem venturos tollemus in
astra nepotes,
(3,159)imperiumque urbi dabimus: tu
moenia magnis
(3,160)magna para, longumque fugae
ne linque laborem.
(3,161)Mutandae sedes: non haec
tibi litora suasit
(3,162)Delius, aut Cretae iussit
considere Apollo.
(3,163)Est locus, Hesperiam Grai
cognomine dicunt,
(3,164)terra antiqua, potens armis
atque ubere glaebae;
(3,165)Oenotri coluere viri; nunc
fama minores
(3,166)Italiam dixisse ducis de
nomine gentem:
(3,167)hae nobis propriae sedes;
hinc Dardanus ortus,
(3,168)Iasiusque pater, genus a quo
principe nostrum.
(3,169)Surge age, et haec laetus
longaevo dicta parenti
(3,170)haud dubitanda refer:
Corythum terrasque requirat
(3,171)Ausonias; Dictaea negat tibi
Iuppiter arva.'
(3,172)Talibus attonitus visis et
voce deorum---
(3,173)nec sopor illud erat, sed
coram adgnoscere voltus
(3,174)velatasque comas
praesentiaque ora videbar;
(3,175)tum gelidus toto manabat
corpore sudor
(3,176)corripio e stratis corpus,
tendoque supinas
(3,177)ad caelum cum voce manus, et
munera libo
(3,178)intemerata focis. Perfecto
laetus honore
(3,179)Anchisen facio certum,
remque ordine pando.
(3,180)Adgnovit prolem ambiguam
geminosque parentes,
(3,181)seque novo veterum deceptum
errore locorum.
(3,182)Tum memorat: 'Nate, Iliacis
exercite fatis,
(3,183)sola mihi talis casus
Cassandra canebat.
(3,184)Nunc repeto haec generi
portendere debita nostro,
(3,185)et saepe Hesperiam, saepe
Itala regna vocare.
(3,186)Sed quis ad Hesperiae
venturos litora Teucros
(3,187)crederet, aut quem tum vates
Cassandra moveret?
(3,188)Cedamus Phoebo, et moniti
meliora sequamur.'
(3,189)Sic ait, et cuncti dicto
paremus ovantes.
(3,190)Hanc quoque deserimus sedem,
paucisque relictis
(3,191)vela damus, vastumque cava
trabe currimus aequor.
(3,192)Postquam altum tenuere
rates, nec iam amplius ullae
(3,193)adparent terrae, caelum
undique et undique pontus,
(3,194)tum mihi caeruleus supra
caput adstitit imber,
(3,195)noctem hiememque ferens, et
inhorruit unda tenebris.
(3,196)Continuo venti volvunt mare,
magnaque surgunt
(3,197)aequora; dispersi iactamur
gurgite vasto;
(3,198)involvere diem nimbi, et nox
umida caelum
(3,199)abstulit; ingeminant
abruptis nubibus ignes.
(3,200)Excutimur cursu, et caecis
erramus in undis.
(3,201)Ipse diem noctemque negat
discernere caelo,
(3,202)nec meminisse viae media
Palinurus in unda.
(3,203)Tris adeo incertos caeca
caligine soles
(3,204)erramus pelago, totidem sine
sidere noctes.
(3,205)Quarto terra die primum se
attollere tandem
(3,206)visa, aperire procul montis,
ac volvere fumum.
(3,207)Vela cadunt, remis
insurgimus; haud mora nautae
(3,208)adnixi torquent spumas et
caerula verrunt.
(3,209)Servatum ex undis Strophadum
me litora primum
(3,210)accipiunt; Strophades Graio
stant nomine dictae,
(3,211)insulae Ionio in magno, quas
dira Celaeno
(3,212)Harpyiaeque colunt aliae,
Phineia postquam
(3,213)clausa domus, mensasque metu
liquere priores.
(3,214)Tristius haud illis
monstrum, nec saevior ulla
(3,215)pestis et ira deum Stygiis
sese extulit undis.
(3,216)Virginei volucrum voltus,
foedissima ventris
(3,217)proluvies, uncaeque manus,
et pallida semper
(3,218)ora fame.
(3,219)Huc ubi delati portus
intravimus, ecce
(3,220)laeta boum passim campis
armenta videmus,
(3,221)caprigenumque pecus nullo
custode per herbas.
(3,222)Inruimus ferro, et divos
ipsumque vocamus
(3,223)in partem praedamque Iovem;
tum litore curvo
(3,224)exstruimusque toros,
dapibusque epulamur opimis.
(3,225)At subitae horrifico lapsu
de montibus adsunt
(3,226)Harpyiae, et magnis quatiunt
clangoribus alas,
(3,227)diripiuntque dapes,
contactuque omnia foedant
(3,228)immundo; tum vox taetrum
dira inter odorem.
(3,229)Rursum in secessu longo sub
rupe cavata,
(3,230)arboribus clausi circum
atque horrentibus umbris,
(3,231)instruimus mensas arisque
reponimus ignem:
(3,232)rursum ex diverso caeli
caecisque latebris
(3,233)turba sonans praedam pedibus
circumvolat uncis,
(3,234)polluit ore dapes. Sociis
tunc, arma capessant,
(3,235)edico, et dira bellum cum
gente gerendum.
(3,236)Haud secus ac iussi faciunt,
tectosque per herbam
(3,237)disponunt enses et scuta
latentia condunt.
(3,238)Ergo ubi delapsae sonitum
per curva dedere
(3,239)litora, dat signum specula
Misenus ab alta
(3,240)aere cavo. Invadunt socii,
et nova proelia temptant,
(3,241)obscenas pelagi ferro
foedare volucres:
(3,242)sed neque vim plumis ullam
nec volnera tergo
(3,243)accipiunt, celerique fuga sub
sidera lapsae
(3,244)semesam praedam et vestigia
foeda relinquunt.
(3,245)Una in praecelsa consedit
rupe Celaeno,
(3,246)infelix vates, rumpitque
hanc pectore vocem:
(3,247)'Bellum etiam pro caede boum
stratisque iuvencis,
(3,248)Laomedontiadae, bellumne
inferre paratis,
(3,249)et patrio Harpyias insontis
pellere regno?
(3,250)Accipite ergo animis atque
haec mea figite dicta,
(3,251)quae Phoebo pater
omnipotens, mihi Phoebus Apollo
(3,252)praedixit, vobis Furiarum
ego maxuma pando.
(3,253)Italiam cursu petitis,
ventisque vocatis
(3,254)ibitis Italiam, portusque
intrare licebit;
(3,255)sed non ante datam cingetis
moenibus urbem,
(3,256)quam vos dira fames
nostraeque iniuria caedis
(3,257)ambesas subigat malis
absumere mensas.'
(3,258)Dixit, et in silvam pennis
ablata refugit.
(3,259)At sociis subita gelidus
formidine sanguis
(3,260)deriguit; cecidere animi,
nec iam amplius armis,
(3,261)sed votis precibusque iubent
exposcere pacem,
(3,262)sive deae, seu sint dirae
obscenaeque volucres.
(3,263)Et pater Anchises passis de
litore palmis
(3,264)numina magna vocat,
meritosque indicit honores:
(3,265)'Di, prohibete minas; di,
talem avertite casum,
(3,266)et placidi servate pios!'
Tum litore funem
(3,267)deripere, excussosque iubet
laxare rudentes.
(3,268)Tendunt vela Noti; fugimus
spumantibus undis,
(3,269)qua cursum ventusque
gubernatorque vocabat.
(3,270)Iam medio adparet fluctu
nemorosa Zacynthos
(3,271)Dulichiumque Sameque et
Neritos ardua saxis.
(3,272)Effugimus scopulos Ithacae,
Laertia regna,
(3,273)et terram altricem saevi
exsecramur Ulixi.
(3,274)Mox et Leucatae nimbosa
cacumina montis
(3,275)et formidatus nautis
aperitur Apollo.
(3,276)Hunc petimus fessi et parvae
succedimus urbi;
(3,277)ancora de prora iacitur,
stant litore puppes.
(3,278)Ergo insperata tandem
tellure potiti,
(3,279)lustramurque Iovi votisque
incendimus aras,
(3,280)Actiaque Iliacis celebramus
litora ludis.
(3,281)Exercent patrias oleo
labente palaestras
(3,282)nudati socii; iuvat evasisse
tot urbes
(3,283)Argolicas, mediosque fugam
tenuisse per hostis.
(3,284)Interea magnum sol
circumvolvitur annum,
(3,285)et glacialis hiemps
aquilonibus asperat undas.
(3,286)Aere cavo clipeum. magni
gestamen Abantis,
(3,287)postibus adversis figo, et
rem carmine signo:
(3,288)Aeneas haec de Danais
victoribus arma.
(3,289)Linquere tum portus iubeo et
considere transtris:
(3,290)certatim socii feriunt mare
et aequora verrunt.
(3,291)Protinus aerias Phaeacum
abscondimus arces,
(3,292)litoraque Epiri legimus
portuque subimus
(3,293)Chaonio, et celsam Buthroti
accedimus urbem.
(3,294)Hic incredibilis rerum fama
occupat auris,
(3,295)Priamiden Helenum Graias
regnare per urbes,
(3,296)coniugio Aeacidae Pyrrhi
sceptrisque potitum,
(3,297)et patrio Andromachen iterum
cessisse marito.
(3,298)Obstipui, miroque incensum
pectus amore,
(3,299)compellare virum et casus
cognoscere tantos.
(3,300)Progredior portu, classis et
litora linquens,
(3,301)sollemnis cum forte dapes et
tristia dona
(3,302)ante urbem in luco falsi
Simoentis ad undam
(3,303)libabat cineri Andromache,
Manisque vocabat
(3,304)Hectoreum ad tumulum, viridi
quem caespite inanem
(3,305)et geminas, causam lacrimis,
sacraverat aras.
(3,306)Ut me conspexit venientem et
Troia circum
(3,307)arma amens vidit, magnis
exterrita monstris
(3,308)deriguit visu in medio, calor
ossa reliquit;
(3,309)labitur, et longo vix tandem
tempore fatur:
(3,310)'Verane te facies, verus
mihi nuntius adfers,
(3,311)nate dea? Vivisne, aut, si
lux alma recessit,
(3,312)Hector ubi est?' Dixit,
lacrimasque effudit et omnem
(3,313)implevit clamore locum. Vix
pauca furenti
(3,314)subicio, et raris turbatus
vocibus hisco:
(3,315)'vivo equidem, vitamque
extrema per omnia duco;
(3,316)ne dubita, nam vera vides.
(3,317)Heu, quis te casus deiectam
coniuge tanto
(3,318)excipit, aut quae digna
satis fortuna revisit
(3,319)Hectoris Andromachen?
Pyrrhin' conubia servas?'
(3,320)Deiecit voltum et demissa
voce locuta est:
(3,321)'O felix una ante alias
Priameia virgo,
(3,322)hostilem ad tumulum Troiae
sub moenibus altis
(3,323)iussa mori, quae sortitus
non pertulit ullos,
(3,324)nec victoris eri tetigit
captiva cubile!
(3,325)nos, patria incensa, diversa
per aequora vectae,
(3,326)stirpis Achilleae fastus
iuvenemque superbum,
(3,327)servitio enixae, tulimus:
qui deinde, secutus
(3,328)Ledaeam Hermionen Lacedaemoniosque
hymenaeos,
(3,329)me famulo famulamque Heleno
transmisit habendam.
(3,330)Ast illum, ereptae magno
inflammatus amore
(3,331)coniugis et scelerum Furiis
agitatus, Orestes
(3,332)excipit incautum patriasque
obtruncat ad aras.
(3,333)Morte Neoptolemi regnorum
reddita cessit
(3,334)pars Heleno, qui Chaonios
cognomine campos
(3,335)Chaoniamque omnem Troiano a
Chaone dixit,
(3,336)Pergamaque Iliacamque iugis
hanc addidit arcem.
(3,337)Sed tibi qui cursum venti,
quae fata dedere?
(3,338)Aut quisnam ignarum nostris
deus adpulit oris?
(3,339)Quid puer Ascanius?
superatne et vescitur aura,
(3,340)quem tibi iam Troia---
(3,341)Ecqua tamen puero est
amissae cura parentis?
(3,342)Ecquid in antiquam virtutem
animosque virilis
(3,343)et pater Aeneas et avunculus
excitat Hector?'
(3,344)Talia fundebat lacrimans
longosque ciebat
(3,345)incassum fletus, cum sese a
moenibus heros
(3,346)Priamides multis Helenus
comitantibus adfert,
(3,347)adgnoscitque suos, laetusque
ad limina ducit,
(3,348)et multum lacrimas verba
inter singula fundit.
(3,349)Procedo, et parvam Troiam
simulataque magnis
(3,350)Pergama, et arentem Xanthi
cognomine rivum
(3,351)adgnosco, Scaeaeque
amplector limina portae.
(3,352)Nec non et Teucri socia
simul urbe fruuntur:
(3,353)illos porticibus rex
accipiebat in amplis;
(3,354)aulai medio libabant pocula
Bacchi,
(3,355)impositis auro dapibus,
paterasque tenebant.
(3,356)Iamque dies alterque dies
processit, et aurae
(3,357)vela vocant tumidoque
inflatur carbasus austro.
(3,358)His vatem adgredior dictis
ac talia quaeso:
(3,359)'Troiugena, interpres divom,
qui numina Phoebi,
(3,360)qui tripodas, Clarii laurus,
qui sidera sentis,
(3,361)et volucrum linguas et
praepetis omina pennae,
(3,362)fare age---namque omnem
cursum mihi prospera dixit
(3,363)religio, et cuncti suaserunt
numine divi
(3,364)Italiam petere et terras
temptare repostas:
(3,365)sola novum dictuque nefas
Harpyia Celaeno
(3,366)prodigium canit, et tristis
denuntiat iras,
(3,367)obscenamque famem---quae
prima pericula vito?
(3,368)Quidve sequens tantos possim
superare labores?'
(3,369)Hic Helenus, caesis primum
de more iuvencis,
(3,370)exorat pacem divom,
vittasque resolvit
(3,371)sacrati capitis, meque ad
tua limina, Phoebe,
(3,372)ipse manu multo suspensum
numine ducit,
(3,373)atque haec deinde canit
divino ex ore sacerdos:
(3,374)'Nate dea,---nam te
maioribus ire per altum
(3,375)auspiciis manifesta fides:
sic fata deum rex
(3,376)sortitur, volvitque vices;
is vertitur ordo---
(3,377)pauca tibi e multis, quo
tutior hospita lustres
(3,378)aequora et Ausonio possis
considere portu,
(3,379)expediam dictis; prohibent
nam cetera Parcae
(3,380)scire Helenum farique vetat
Saturnia Iuno.
(3,381)Principio Italiam, quam tu
iam rere propinquam
(3,382)vicinosque, ignare, paras
invadere portus,
(3,383)longa procul longis via
dividit invia terris.
(3,384)Ante et Trinacria lentandus
remus in unda,
(3,385)et salis Ausonii lustrandum
navibus aequor,
(3,386)infernique lacus, Aeaeaeque
insula Circae,
(3,387)quam tuta possis urbem
componere terra:
(3,388)signa tibi dicam, tu condita
mente teneto:
(3,389)cum tibi sollicito secreti
ad fluminis undam
(3,390)litoreis ingens inventa sub
ilicibus sus
(3,391)triginta capitum fetus enixa
iacebit.
(3,392)alba, solo recubans, albi
circum ubera nati,
(3,393)is locus urbis erit, requies
ea certa laborum.
(3,394)Nec tu mensarum morsus
horresce futuros:
(3,395)fata viam invenient,
aderitque vocatus Apollo.
(3,396)'Has autem terras, Italique
hanc litoris oram,
(3,397)proxuma quae nostri
perfunditur aequoris aestu,
(3,398)effuge; cuncta malis
habitantur moenia Grais.
(3,399)Hic et Narycii posuerunt
moenia Locri,
(3,400)et Sallentinos obsedit
milite campos
(3,401)Lyctius Idomeneus; hic illa
ducis Meliboei
(3,402)parva Philoctetae subnixa
Petelia muro.
(3,403)Quin, ubi transmissae steterint
trans aequora classes,
(3,404)et positis aris iam vota in
litore solves,
(3,405)purpureo velare comas
adopertus amictu,
(3,406)ne qua inter sanctos ignis
in honore deorum
(3,407)hostilis facies occurrat et
omina turbet.
(3,408)Hunc socii morem sacrorum,
hunc ipse teneto:
(3,409)hac casti maneant in
religione nepotes.
(3,410)'Ast ubi digressum Siculae
te admoverit orae
(3,411)ventus, et angusti rarescent
claustra Pelori,
(3,412)laeva tibi tellus et longo
laeva petantur
(3,413)aequora circuitu: dextrum
fuge litus et undas.
(3,414)Haec loca vi quondam et
vasta convolsa ruina---
(3,415)tantum aevi longinqua valet
mutare vetustas---
(3,416)dissiluisse ferunt, cum
protinus utraque tellus
(3,417)una foret; venit medio vi
pontus et undis
(3,418)Hesperium Siculo latus
abscidit, arvaque et urbes
(3,419)litore diductas angusto
interluit aestu.
(3,420)Dextrum Scylla latus, laevum
implacata Charybdis
(3,421)obsidet, atque imo barathri
ter gurgite vastos
(3,422)sorbet in abruptum fluctus,
rursusque sub auras
(3,423)erigit alternos et sidera
verberat unda.
(3,424)At Scyllam caecis cohibet
spelunca latebris,
(3,425)ora exsertantem et navis in
saxa trahentem.
(3,426)Prima hominis facies et
pulchro pectore virgo
(3,427)pube tenus, postrema immani
corpore pristis,
(3,428)delphinum caudas utero
commissa luporum.
(3,429)Praestat Trinacrii metas
lustrare Pachyni
(3,430)cessantem, longos et
circumflectere cursus,
(3,431)quam semel informem vasto
vidisse sub antro
(3,432)Scyllam, et caeruleis
canibus resonantia saxa.
(3,433)'Praeterea, si qua est
Heleno prudentia, vati
(3,434)si qua fides, animum si
veris implet Apollo,
(3,435)unum illud tibi, nate dea,
proque omnibus unum
(3,436)praedicam, et repetens
iterumque iterumque monebo:
(3,437)Iunonis magnae primum prece
numen adora;
(3,438)Iunoni cane vota libens,
dominamque potentem
(3,439)supplicibus supera donis:
sic denique victor
(3,440)Trinacria finis Italos
mittere relicta.
(3,441)'Huc ubi delatus Cumaeam
accesseris urbem,
(3,442)divinosque lacus, et Averna
sonantia silvis,
(3,443)insanam vatem aspicies, quae
rupe sub ima
(3,444)fata canit, foliisque notas
et nomina mandat.
(3,445)Quaecumque in foliis
descripsit carmina virgo,
(3,446)digerit in numerum, atque
antro seclusa relinquit.
(3,447)Illa manent immota locis,
neque ab ordine cedunt;
(3,448)verum eadem, verso tenuis
cum cardine ventus
(3,449)impulit et teneras turbavit
ianua frondes,
(3,450)numquam deinde cavo
volitantia prendere saxo,
(3,451)nec revocare situs aut
iungere carmina curat:
(3,452)inconsulti abeunt, sedemque odere
Sibyllae.
(3,453)Hic tibi ne qua morae
fuerint dispendia tanti,---
(3,454)quamvis increpitent socii,
et vi cursus in altum
(3,455)vela vocet, possisque sinus
implere secundos,---
(3,456)quin adeas vatem precibusque
oracula poscas
(3,457)ipsa canat, vocemque volens
atque ora resolvat.
(3,458)Illa tibi Italiae populos
venturaque bella,
(3,459)et quo quemque modo
fugiasque ferasque laborem
(3,460)expediet, cursusque dabit
venerata secundos.
(3,461)Haec sunt, quae nostra
liceat te voce moneri.
(3,462)Vade age, et ingentem factis
fer ad aethera Troiam.'
(3,463)Quae postquam vates sic ore
effatus amico est,
(3,464)dona dehinc auro gravia
sectoque elephanto
(3,465)imperat ad navis ferri,
stipatque carinis
(3,466)ingens argentum,
Dodonaeosque lebetas,
(3,467)loricam consertam hamis
auroque trilicem,
(3,468)et conum insignis galeae
cristasque comantis,
(3,469)arma Neoptolemi; sunt et sua
dona parenti.
(3,470)Addit equos, additque duces;
(3,471)remigium supplet; socios
simul instruit armis.
(3,472)Interea classem velis aptare
iubebat
(3,473)Anchises, fieret vento mora
ne qua ferenti.
(3,474)Quem Phoebi interpres multo
compellat honore:
(3,475)'Coniugio, Anchise, Veneris
dignate superbo,
(3,476)cura deum, bis Pergameis
erepte ruinis,
(3,477)ecce tibi Ausoniae tellus;
hanc arripe velis.
(3,478)Et tamen hanc pelago
praeterlabare necesse est;
(3,479)Ausoniae pars illa procul,
quam pandit Apollo.
(3,480)Vade' ait 'O felix nati
pietate. Quid ultra
(3,481)provehor, et fando surgentis
demoror austros?'
(3,482)Nec minus Andromache
digressu maesta supremo
(3,483)fert picturatas auri
subtemine vestes
(3,484)et Phrygiam Ascanio
chlamydem (nec cedit honore),
(3,485)textilibusque onerat donis,
ac talia fatur:
(3,486)'Accipe et haec, manuum tibi
quae monumenta mearum
(3,487)sint, puer, et longum
Andromachae testentur amorem,
(3,488)coniugis Hectoreae. Cape
dona extrema tuorum,
(3,489)O milli sola mei super
Astyanactis imago:
(3,490)sic oculos, sic ille manus,
sic ora ferebat;
(3,491)et nunc aequali tecum
pubesceret aevo.'
(3,492)Hos ego digrediens lacrimis
adfabar obortis:
(3,493)'Vivite felices, quibus est
fortuna peracta
(3,494)iam sua; nos alia ex aliis
in fata vocamur.
(3,495)Vobis parta quies; nullum
maris aequor arandum,
(3,496)arva neque Ausoniae semper
cedentia retro
(3,497)quaerenda. Effigiem Xanthi
Troiamque videtis
(3,498)quam vestrae fecere manus,
melioribus, opto,
(3,499)auspiciis, et quae fuerit
minus obvia Graiis.
(3,500)Si quando Thybrim vicinaque
Thybridis arva
(3,501)intraro, gentique meae data
moenia cernam,
(3,502)cognatas urbes olim
populosque propinquos,
(3,503)Epiro, Hesperia, quibus idem
Dardanus auctor
(3,504)atque idem casus, unam
faciemus utramque
(3,505)Troiam animis; maneat
nostros ea cura nepotes.'
(3,506)Provehimur pelago vicina
Ceraunia iuxta,
(3,507)unde iter Italiam cursusque
brevissimus undis.
(3,508)Sol ruit interea et montes
umbrantur opaci;
(3,509)sternimur optatae gremio
telluris ad undam,
(3,510)sortiti remos, passimque in
litore sicco
(3,511)corpora curamus; fessos
sopor inrigat artus.
(3,512)Necdum orbem medium Nox
horis acta subibat:
(3,513)haud segnis strato surgit
Palinurus et omnis
(3,514)explorat ventos, atque
auribus aera captat;
(3,515)sidera cuncta notat tacito
labentia caelo,
(3,516)Arcturum pluviasque Hyadas
geminosque Triones,
(3,517)armatumque auro circumspicit
Oriona.
(3,518)Postquam cuncta videt caelo
constare sereno,
(3,519)dat clarum e puppi signum;
nos castra movemus,
(3,520)temptamusque viam et velorum
pandimus alas.
(3,521)Iamque rubescebat stellis
Aurora fugatis,
(3,522)cum procul obscuros collis
humilemque videmus
(3,523)Italiam. ''Italiam'' primus
conclamat Achates,
(3,524)''Italiam'' laeto socii
clamore salutant.
(3,525)Tum pater Anchises magnum
cratera corona
(3,526)induit, implevitque mero,
divosque vocavit
(3,527)stans celsa in puppi:
(3,528)'Di maris et terrae
tempestatumque potentes,
(3,529)ferte viam vento facilem et
spirate secundi.'
(3,530)Crebrescunt optatae aurae
portusque patescit
(3,531)iam propior, templumque
adparet in arce Minervae.
(3,532)Vela legunt socii et proras
ad litora torquent.
(3,533)Portus ab Euroo fluctu
curvatus in arcum,
(3,534)obiectae salsa spumant
aspargine cautes;
(3,535)ipse latet; gemino demittunt
bracchia muro
(3,536)turriti scopuli, refugitque
ab litore templum.
(3,537)Quattuor hic, primum omen,
equos in gramine vidi
(3,538)tondentis campum late,
candore nivali.
(3,539)Et pater Anchises: 'Bellum,
O terra hospita, portas
(3,540)bello armantur equi, bellum
haec armenta minantur.
(3,541)Sed tamen idem olim curru
succedere sueti
(3,542)quadrupedes, et frena iugo
concordia ferre;
(3,543)spes et pacis' ait. Tum
numina sancta precamur
(3,544)Palladis armisonae, quae
prima accepit ovantis,
(3,545)et capita ante aras Phrygio
velamur amictu;
(3,546)praeceptisque Heleni,
dederat quae maxima, rite
(3,547)Iunoni Argivae iussos
adolemus honores.
(3,548)Haud mora, continuo
perfectis ordine votis,
(3,549)cornua velatarum obvertimus
antemnarum,
(3,550)Graiugenumque domos
suspectaque linquimus arva.
(3,551)Hinc sinus Herculei (si vera
est fama) Tarenti
(3,552)cernitur; attollit se diva
Lacinia contra,
(3,553)Caulonisque arces et
navifragum Scylaceum.
(3,554)Tum procul e fluctu
Trinacria cernitur Aetna,
(3,555)et gemitum ingentem pelagi
pulsataque saxa
(3,556)audimus longe fractasque ad
litora voces,
(3,557)exsultantque vada, atque
aestu miscentur harenae.
(3,558)Et pater Anchises: 'Nimirum
haec illa Charybdis:
(3,559)hos Helenus scopulos, haec
saxa horrenda canebat.
(3,560)Eripite, O socii, pariterque
insurgite remis!'
(3,561)Haud minus ac iussi faciunt,
primusque rudentem
(3,562)contorsit laevas proram
Palinurus ad undas.
(3,563)laevam cuncta cohors remis
ventisque petivit.
(3,564)Tollimur in caelum curvato
gurgite, et idem
(3,565)subducta ad Manis imos
desedimus unda.
(3,566)Ter scopuli clamorem inter
cava saxa dedere:
(3,567)ter spumam elisam et
rorantia vidimus astra.
(3,568)Interea fessos ventus cum
sole reliquit,
(3,569)ignarique viae Cyclopum
adlabimur oris.
(3,570)Portus ab accessu ventorum
immotus et ingens
(3,571)ipse; sed horrificis iuxta
tonat Aetna ruinis;
(3,572)interdumque atram prorumpit
ad aethera nubem,
(3,573)turbine fumantem piceo et
candente favilla,
(3,574)attollitque globos flammarum
et sidera lambit;
(3,575)interdum scopulos avolsaque
viscera montis
(3,576)erigit eructans,
liquefactaque saxa sub auras
(3,577)cum gemitu glomerat,
fundoque exaestuat imo.
(3,578)Fama est Enceladi semustum
fulmine corpus
(3,579)urgueri mole hac,
ingentemque insuper Aetnam
(3,580)impositam ruptis flammam
exspirare caminis;
(3,581)et fessum quotiens mutet
latus, intremere omnem
(3,582)murmure Trinacriam, et
caelum subtexere fumo.
(3,583)Noctem illam tecti silvis
immania monstra
(3,584)perferimus, nec quae sonitum
det causa videmus.
(3,585)Nam neque erant astrorum
ignes, nec lucidus aethra
(3,586)siderea polus, obscuro sed
nubila caelo,
(3,587)et lunam in nimbo nox
intempesta tenebat.
(3,588)Postera iamque dies primo
surgebat Eoo,
(3,589)umentemque Aurora polo
dimoverat umbram:
(3,590)cum subito e silvis, macie
confecta suprema,
(3,591)ignoti nova forma viri
miserandaque cultu
(3,592)procedit, supplexque manus
ad litora tendit.
(3,593)Respicimus: dira inluvies
inmissaque barba,
(3,594)consertum tegumen spinis; at
cetera Graius,
(3,595)[et quondam patriis ad
Troiam missus in armis.]
(3,596)Isque ubi Dardanios habitus
et Troia vidit
(3,597)arma procul, paulum aspectu
conterritus haesit,
(3,598)continuitque gradum; mox
sese ad litora praeceps
(3,599)cum fletu precibusque tulit:
'Per sidera testor,
(3,600)per superos atque hoc caeli
spirabile lumen,
(3,601)tollite me, Teucri;
quascumque abducite terras;
(3,602)hoc sat erit. Scio me Danais
e classibus unum,
(3,603)et bello Iliacos fateor
petiisse Penatis;
(3,604)pro quo, si sceleris tanta
est iniuria nostri,
(3,605)spargite me in fluctus,
vastoque inmergite ponto.
(3,606)Si pereo, hominum manibus
periisse iuvabit.'
(3,607)Dixerat, et genua amplexus
genibusque volutans
(3,608)haerebat. Qui sit, fari, quo
sanguine cretus,
(3,609)hortamur; quae deinde agitet
fortuna, fateri.
(3,610)Ipse pater dextram Anchises,
haud multa moratus,
(3,611)dat iuveni, atque animum
praesenti pignore firmat.
(3,612)Ille haec, deposita tandem
formidine, fatur:
(3,613)'Sum patria ex Ithaca, comes
infelicis Ulixi,
(3,614)nomine Achaemenides, Troiam
genitore Adamasto
(3,615)paupere---mansissetque
utinam fortuna!---profectus.
(3,616)Hic me, dum trepidi crudelia
limina linquunt,
(3,617)inmemores socii vasto
Cyclopis in antro
(3,618)deseruere. Domus sanie
dapibusque cruentis,
(3,619)intus opaca, ingens; ipse
arduus, altaque pulsat
(3,620)sidera---Di, talem terris
avertite pestem!---
(3,621)nec visu facilis nec dictu
adfabilis ulli.
(3,622)Visceribus miserorum et
sanguine vescitur atro.
(3,623)Vidi egomet, duo de numero
cum corpora nostro
(3,624)prensa manu magna, medio
resupinus in antro,
(3,625)frangeret ad saxum, sanieque
aspersa natarent
(3,626)limina; vidi atro cum membra
fluentia tabo
(3,627)manderet, et tepidi
tremerent sub dentibus artus.
(3,628)Haud impune quidem; nec
talia passus Ulixes,
(3,629)oblitusve sui est Ithacus
discrimine tanto.
(3,630)Nam simul expletus dapibus
vinoque sepultus
(3,631)cervicem inflexam posuit,
iacuitque per antrum
(3,632)immensus, saniem eructans et
frusta cruento
(3,633)per somnum commixta mero,
nos magna precati
(3,634)numina sortitique vices, una
undique circum
(3,635)fundimur, et telo lumen
terebramus acuto,---
(3,636)ingens, quod torva solum sub
fronte latebat,
(3,637)Argolici clipei aut Phoebeae
lampadis instar,---
(3,638)et tandem laeti sociorum
ulciscimur umbras.
(3,639)Sed fugite, O miseri,
fugite, atque ab litore funem
(3,640)rumpite.
(3,641)Nam qualis quantusque cavo
Polyphemus in antro
(3,642)lanigeras claudit pecudes
atque ubera pressat,
(3,643)centum alii curva haec
habitant ad litora volgo
(3,644)infandi Cyclopes, et altis
montibus errant.
(3,645)Tertia iam lunae se cornua
lumine complent,
(3,646)cum vitam in silvis inter
deserta ferarum
(3,647)lustra domosque traho,
vastosque ab rupe Cyclopas
(3,648)prospicio, sonitumque pedum
vocemque tremesco.
(3,649)Victum infelicem, bacas
lapidosaque corna,
(3,650)dant rami et volsis pascunt
radicibus herbae.
(3,651)Omnia conlustrans, hanc
primum ad litora classem
(3,652)conspexi venientem. Huic me,
quaecumque fuisset,
(3,653)addixi: satis est gentem
effugisse nefandam.
(3,654)Vos animam hanc potius
quocumque absumite leto.'
(3,655)Vix ea fatus erat, summo cum
monte videmus
(3,656)ipsum inter pecudes vasta se
mole moventem
(3,657)pastorem Polyphemum et
litora nota petentem,
(3,658)monstrum horrendum, informe,
ingens, cui lumen ademptum.
(3,659)Trunca manu pinus regit et
vestigia firmat;
(3,660)lanigerae comitantur
oves---ea sola voluptas
(3,661)solamenque mali.
(3,662)Postquam altos tetigit
fluctus et ad aequora venit,
(3,663)luminis effossi fluidum
lavit inde cruorem,
(3,664)dentibus infrendens gemitu,
graditurque per aequor
(3,665)iam medium, necdum fluctus
latera ardua tinxit.
(3,666)Nos procul inde fugam
trepidi celerare, recepto
(3,667)supplice sic merito,
tacitique incidere funem;
(3,668)vertimus et proni
certantibus aequora remis.
(3,669)Sensit, et ad sonitum vocis
vestigia torsit;
(3,670)verum ubi nulla datur dextra
adfectare potestas,
(3,671)nec potis Ionios fluctus
aequare sequendo,
(3,672)clamorem immensum tollit,
quo pontus et omnes
(3,673)contremuere undae,
penitusque exterrita tellus
(3,674)Italiae, curvisque immugiit
Aetna cavernis.
(3,675)At genus e silvis Cyclopum
et montibus altis
(3,676)excitum ruit ad portus et
litora complent.
(3,677)Cernimus adstantis nequiquam
lumine torvo
(3,678)Aetnaeos fratres, caelo
capita alta ferentis,
(3,679)concilium horrendum: quales
cum vertice celso
(3,680)aeriae quercus, aut
coniferae cyparissi
(3,681)constiterunt, silva alta
Iovis, lucusve Dianae.
(3,682)Praecipites metus acer agit
quocumque rudentis
(3,683)excutere, et ventis
intendere vela secundis.
(3,684)Contra iussa monent Heleni
Scyllam atque Charybdin
(3,685)inter, utramque viam leti
discrimine parvo,
(3,686)ni teneant cursus; certum
est dare lintea retro.
(3,687)Ecce autem Boreas angusta ab
sede Pelori
(3,688)missus adest. Vivo
praetervehor ostia saxo
(3,689)Pantagiae Megarosque sinus
Thapsumque iacentem.
(3,690)Talia monstrabat relegens
errata retrorsus
(3,691)litora Achaemenides; comes
infelicis Ulixi.
(3,692)Sicanio praetenta sinu iacet
insula contra
(3,693)Plemyrium undosum; nomen
dixere priores
(3,694)Ortygiam. Alpheum fama est
huc Elidis amnem
(3,695)occultas egisse vias subter
mare; qui nunc
(3,696)ore, Arethusa, tuo Siculis
confunditur undis.
(3,697)Iussi numina magna loci
veneramur; et inde
(3,698)exsupero praepingue solum
stagnantis Helori.
(3,699)Hinc altas cautes proiectaque
saxa Pachyni
(3,700)radimus, et fatis numquam
concessa moveri
(3,701)adparet Camerina procul
campique Geloi,
(3,702)immanisque Gela fluvii
cognomine dicta.
(3,703)Arduus inde Acragas ostentat
maxuma longe
(3,704)moenia, magnanimum quondam
generator equorum;
(3,705)teque datis linquo ventis,
palmosa Selinus,
(3,706)et vada dura lego saxis
Lilybeia caecis.
(3,707)Hinc Drepani me portus et
inlaetabilis ora
(3,708)accipit. Hic, pelagi tot
tempestatibus actis,
(3,709)heu genitorem, omnis curae
casusque levamen,
(3,710)amitto Anchisen: hic me,
pater optume, fessum
(3,711)deseris, heu, tantis
nequiquam erepte periclis!
(3,712)Nec vates Helenus, cum multa
horrenda moneret,
(3,713)hos mihi praedixit luctus,
non dira Celaeno.
(3,714)Hic labor extremus, longarum
haec meta viarum.
(3,715)Hinc me digressum vestris
deus adpulit oris.
(3,716)Sic pater Aeneas intentis
omnibus unus
(3,717)fata renarrabat divom,
cursusque docebat.
(3,718)Conticuit tandem, factoque
hic fine quievit.
(4,1)At regina gravi iamdudum
saucia cura
(4,2)volnus alit venis, et caeco
carpitur igni.
(4,3)Multa viri virtus animo,
multusque recursat
(4,4)gentis honos: haerent infixi
pectore voltus
(4,5)verbaque, nec placidam membris
dat cura quietem.
(4,6)Postera Phoebea lustrabat
lampade terras,
(4,7)umentemque Aurora polo
dimoverat umbram,
(4,8)cum sic unanimam adloquitur
male sana sororem:
(4,9)'Anna soror, quae me suspensam
insomnia terrent!
(4,10)Quis novus hic nostris
successit sedibus hospes,
(4,11)quem sese ore ferens, quam
forti pectore et armis!
(4,12)Credo equidem, nec vana
fides, genus esse deorum.
(4,13)Degeneres animos timor
arguit: heu, quibus ille
(4,14)iactatus fatis! Quae bella
exhausta canebat!
(4,15)Si mihi non animo fixum
immotumque sederet,
(4,16)ne cui me vinclo vellem
sociare iugali,
(4,17)postquam primus amor deceptam
morte fefellit;
(4,18)si non pertaesum thalami
taedaeque fuisset,
(4,19)huic uni forsan potui
succumbere culpae.
(4,20)Anna, fatebor enim, miseri
post fata Sychaei
(4,21)coniugis et sparsos fraterna
caede Penatis,
(4,22)solus hic inflexit sensus,
animumque labantem
(4,23)impulit: adgnosco veteris
vestigia flammae.
(4,24)Sed mihi vel tellus optem
prius ima dehiscat,
(4,25)vel Pater omnipotens adigat
me fulmine ad umbras,
(4,26)pallentis umbras Erebi
noctemque profundam,
(4,27)ante, Pudor, quam te violo,
aut tua iura resolvo.
(4,28)Ille meos, primus qui me sibi
iunxit, amores
(4,29)abstulit; ille habeat secum
servetque sepulchro.'
(4,30)Sic effata sinum lacrimis
implevit obortis.
(4,31)Anna refert: 'O luce magis
dilecta sorori,
(4,32)solane perpetua maerens
carpere iuventa,
(4,33)nec dulcis natos, Veneris nec
praemia noris?
(4,34)Id cinerem aut Manis credis
curare sepultos?
(4,35)Esto: aegram nulli quondam
flexere mariti,
(4,36)non Libyae, non ante Tyro;
despectus Iarbas
(4,37)ductoresque alii, quos Africa
terra triumphis
(4,38)dives alit: placitone etiam
pugnabis amori?
(4,39)Nec venit in mentem, quorum
consederis arvis?
(4,40)Hinc Gaetulae urbes, genus
insuperabile bello,
(4,41)et Numidae infreni cingunt et
inhospita Syrtis;
(4,42)hinc deserta siti regio,
lateque furentes
(4,43)Barcaei. Quid bella Tyro
surgentia dicam,
(4,44)germanique minas?
(4,45)Dis equidem auspicibus reor
et Iunone secunda
(4,46)hunc cursum Iliacas vento
tenuisse carinas.
(4,47)Quam tu urbem, soror, hanc
cernes, quae surgere regna
(4,48)coniugio tali! Teucrum
comitantibus armis
(4,49)Punica se quantis attollet
gloria rebus!
(4,50)Tu modo posce deos veniam,
sacrisque litatis
(4,51)indulge hospitio, causasque
innecte morandi,
(4,52)dum pelago desaevit hiemps et
aquosus Orion,
(4,53)quassataeque rates, dum non
tractabile caelum.'
(4,54)His dictis incensum animum
inflammavit amore,
(4,55)spemque dedit dubiae menti,
solvitque pudorem.
(4,56)Principio delubra adeunt,
pacemque per aras
(4,57)exquirunt; mactant lectas de
more bidentis
(4,58)legiferae Cereri Phoeboque
patrique Lyaeo,
(4,59)Iunoni ante omnis, cui vincla
iugalia curae.
(4,60)Ipsa, tenens dextra pateram,
pulcherrima Dido
(4,61)candentis vaccae media inter
cornua fundit,
(4,62)aut ante ora deum pinguis
spatiatur ad aras,
(4,63)instauratque diem donis,
pecudumque reclusis
(4,64)pectoribus inhians spirantia
consulit exta.
(4,65)Heu vatum ignarae mentes!
quid vota furentem,
(4,66)quid delubra iuvant? Est
mollis flamma medullas
(4,67)interea, et tacitum vivit sub
pectore volnus.
(4,68)Uritur infelix Dido, totaque
vagatur
(4,69)urbe furens, qualis coniecta
cerva sagitta,
(4,70)quam procul incautam nemora
inter Cresia fixit
(4,71)pastor agens telis, liquitque
volatile ferrum
(4,72)nescius; illa fuga silvas
saltusque peragrat
(4,73)Dictaeos; haeret lateri
letalis arundo.
(4,74)Nunc media Aenean secum per
moenia ducit,
(4,75)Sidoniasque ostentat opes
urbemque paratam;
(4,76)incipit effari, mediaque in
voce resistit;
(4,77)nunc eadem labente die
convivia quaerit,
(4,78)Iliacosque iterum demens
audire labores
(4,79)exposcit, pendetque iterum
narrantis ab ore.
(4,80)Post, ubi digressi, lumenque
obscura vicissim
(4,81)luna premit suadentque
cadentia sidera somnos,
(4,82)sola domo maeret vacua,
stratisque relictis
(4,83)incubat, illum absens
absentem auditque videtque;
(4,84)aut gremio Ascanium,
genitoris imagine capta,
(4,85)detinet, infandum si fallere
possit amorem.
(4,86)Non coeptae adsurgunt turres,
non arma iuventus
(4,87)exercet, portusve aut
propugnacula bello
(4,88)tuta parant; pendent opera
interrupta, minaeque
(4,89)murorum ingentes aequataque
machina caelo.
(4,90)Quam simul ac tali persensit
peste teneri
(4,91)cara Iovis coniunx, nec famam
obstare furori,
(4,92)talibus adgreditur Venerem
Saturnia dictis:
(4,93)'Egregiam vero laudem et
spolia ampla refertis
(4,94)tuque puerque tuus, magnum et
memorabile nomen,
(4,95)una dolo divom si femina
victa duorum est!
(4,96)Nec me adeo fallit veritam te
moenia nostra
(4,97)suspectas habuisse domos
Karthaginis altae.
(4,98)Sed quis erit modus, aut quo
nunc certamine tanto?
(4,99)Quin potius pacem aeternam
pactosque hymenaeos
(4,100)exercemus? Habes, tota quod
mente petisti:
(4,101)ardet amans Dido, traxitque
per ossa furorem.
(4,102)Communem hunc ergo populum
paribusque regamus
(4,103)auspiciis; liceat Phrygio
servire marito,
(4,104)dotalisque tuae Tyrios
permittere dextrae.'
(4,105)Olli -- sensit enim simulata
mente locutam,
(4,106)quo regnum Italiae Libycas
averteret oras --
(4,107)sic contra est ingressa
Venus: 'Quis talia demens
(4,108)abnuat, aut tecum malit
contendere bello,
(4,109)si modo, quod memoras,
factum fortuna sequatur.
(4,110)Sed fatis incerta feror, si
Iuppiter unam
(4,111)esse velit Tyriis urbem
Troiaque profectis,
(4,112)miscerive probet populos,
aut foedera iungi.
(4,113)Tu coniunx tibi fas animum
temptare precando.
(4,114)Perge; sequar. Tum sic
excepit regia Iuno:
(4,115)'Mecum erit iste labor: nunc
qua ratione, quod instat
(4,116)confieri possit, paucis,
adverte, docebo.
(4,117)Venatum Aeneas unaque miserrima
Dido
(4,118)in nemus ire parant, ubi
primos crastinus ortus
(4,119)extulerit Titan, radiisque
retexerit orbem.
(4,120)His ego nigrantem commixta
grandine nimbum,
(4,121)dum trepidant alae,
saltusque indagine cingunt,
(4,122)desuper infundam, et tonitru
caelum omne ciebo.
(4,123)Diffugient comites et nocte
tegentur opaca:
(4,124)speluncam Dido dux et
Troianus eandem
(4,125)devenient; adero, et, tua si
mihi certa voluntas,
(4,126)[conubio iungam stabili
propriamque dicabo,]
(4,127)hic hymenaeus erit.' -- Non
adversata petenti
(4,128)adnuit, atque dolis risit
Cytherea repertis.
(4,129)Oceanum interea surgens
Aurora reliquit.
(4,130)It portis iubare exorto
delecta iuventus;
(4,131)retia rara, plagae, lato
venabula ferro,
(4,132)Massylique ruunt equites et
odora canum vis.
(4,133)Reginam thalamo cunctantem
ad limina primi
(4,134)Poenorum exspectant,
ostroque insignis et auro
(4,135)stat sonipes, ac frena ferox
spumantia mandit.
(4,136)Tandem progreditur, magna
stipante caterva,
(4,137)Sidoniam picto chlamydem
circumdata limbo.
(4,138)Cui pharetra ex auro, crines
nodantur in aurum,
(4,139)aurea purpuream subnectit
fibula vestem.
(4,140)Nec non et Phrygii comites
et laetus Iulus
(4,141)incedunt. Ipse ante alios
pulcherrimus omnis
(4,142)infert se socium Aeneas
atque agmina iungit.
(4,143)Qualis ubi hibernam Lyciam
Xanthique fluenta
(4,144)deserit ac Delum maternam
invisit Apollo,
(4,145)instauratque choros,
mixtique altaria circum
(4,146)Cretesque Dryopesque fremunt
pictique Agathyrsi;
(4,147)ipse iugis Cynthi graditur,
mollique fluentem
(4,148)fronde premit crinem fingens
atque implicat auro;
(4,149)tela sonant umeris: haud
illo segnior ibat
(4,150)Aeneas; tantum egregio decus
enitet ore.
(4,151)Postquam altos ventum in
montis atque invia lustra,
(4,152)ecce ferae, saxi deiectae
vertice, caprae
(4,153)decurrere iugis; alia de
parte patentis
(4,154)transmittunt cursu campos
atque agmina cervi
(4,155)pulverulenta fuga glomerant
montisque relinquunt.
(4,156)At puer Ascanius mediis in
vallibus acri
(4,157)gaudet equo, iamque hos
cursu, iam praeterit illos,
(4,158)spumantemque dari pecora
inter inertia votis
(4,159)optat aprum, aut fulvum
descendere monte leonem.
(4,160)Interea magno misceri
murmure caelum
(4,161)incipit; insequitur commixta
grandine nimbus;
(4,162)et Tyrii comites passim et
Troiana iuventus
(4,163)Dardaniusque nepos Veneris
diversa per agros
(4,164)tecta metu petiere; ruunt de
montibus amnes.
(4,165)Speluncam Dido dux et
Troianus eandem
(4,166)deveniunt: prima et Tellus
et pronuba Iuno
(4,167)dant signum; fulsere ignes
et conscius aether
(4,168)conubiis, summoque ulularunt
vertice nymphae.
(4,169)Ille dies primus leti
primusque malorum
(4,170)causa fuit; neque enim
specie famave movetur,
(4,171)nec iam furtivum Dido
meditatur amorem:
(4,172)coniugium vocat; hoc
praetexit nomine culpam.
(4,173)Extemplo Libyae magnas it
Fama per urbes --
(4,174)Fama, malum qua non aliud
velocius ullum;
(4,175)mobilitate viget, viresque
adquirit eundo,
(4,176)parva metu primo, mox sese
attollit in auras,
(4,177)ingrediturque solo, et caput
inter nubila condit.
(4,178)Illam Terra parens, ira
inritata deorum,
(4,179)extremam (ut perhibent) Coeo
Enceladoque sororem
(4,180)progenuit, pedibus celerem
et pernicibus alis,
(4,181)monstrum horrendum, ingens,
cui, quot sunt corpore plumae
(4,182)tot vigiles oculi subter,
mirabile dictu,
(4,183)tot linguae, totidem ora
sonant, tot subrigit aures.
(4,184)Nocte volat caeli medio
terraeque per umbram,
(4,185)stridens, nec dulci declinat
lumina somno;
(4,186)luce sedet custos aut summi culmine
tecti,
(4,187)turribus aut altis, et
magnas territat urbes;
(4,188)tam ficti pravique tenax,
quam nuntia veri.
(4,189)Haec tum multiplici populos
sermone replebat
(4,190)gaudens, et pariter facta
atque infecta canebat:
(4,191)venisse Aenean, Troiano
sanguine cretum,
(4,192)cui se pulchra viro dignetur
iungere Dido;
(4,193)nunc hiemem inter se luxu,
quam longa, fovere
(4,194)regnorum immemores turpique
cupidine captos.
(4,195)Haec passim dea foeda virum
diffundit in ora.
(4,196)Protinus ad regem cursus
detorquet Iarban,
(4,197)incenditque animum dictis
atque aggerat iras.
(4,198)Hic Hammone satus, rapta
Garamantide Nympha,
(4,199)templa Iovi centum latis
immania regnis,
(4,200)centum aras posuit,
vigilemque sacraverat ignem,
(4,201)excubias divom aeternas,
pecudumque cruore
(4,202)pingue solum et variis
florentia limina sertis.
(4,203)Isque amens animi et rumore
accensus amaro
(4,204)dicitur ante aras media
inter numina divom
(4,205)multa Iovem manibus supplex
orasse supinis:
(4,206)'Iuppiter omnipotens, cui
nunc Maurusia pictis
(4,207)gens epulata toris Lenaeum
libat honorem,
(4,208)aspicis haec, an te,
genitor, cum fulmina torques,
(4,209)nequiquam horremus, caecique
in nubibus ignes
(4,210)terrificant animos et inania
murmura miscent?
(4,211)Femina, quae nostris errans
in finibus urbem
(4,212)exiguam pretio posuit, cui
litus arandum
(4,213)cuique loci leges dedimus,
conubia nostra
(4,214)reppulit, ac dominum Aenean
in regna recepit.
(4,215)Et nunc ille Paris cum
semiviro comitatu,
(4,216)Maeonia mentum mitra
crinemque madentem
(4,217)subnexus, rapto potitur: nos
munera templis
(4,218)quippe tuis ferimus,
famamque fovemus inanem.'
(4,219)Talibus orantem dictis
arasque tenentem
(4,220)audiit omnipotens, oculosque
ad moenia torsit
(4,221)regia et oblitos famae
melioris amantes.
(4,222)Tum sic Mercurium adloquitur
ac talia mandat:
(4,223)'Vade age, nate, voca
Zephyros et labere pennis,
(4,224)Dardaniumque ducem, Tyria
Karthagine qui nunc
(4,225)exspectat, fatisque datas
non respicit urbes,
(4,226)adloquere, et celeris defer
mea dicta per auras.
(4,227)Non illum nobis genetrix
pulcherrima talem
(4,228)promisit, Graiumque ideo bis
vindicat armis;
(4,229)sed fore, qui gravidam
imperiis belloque frementem
(4,230)Italiam regeret, genus alto
a sanguine Teucri
(4,231)proderet, ac totum sub leges
mitteret orbem.
(4,232)Si nulla accendit tantarum
gloria rerum,
(4,233)nec super ipse sua molitur
laude laborem,
(4,234)Ascanione pater Romanas
invidet arces?
(4,235)Quid struit, aut qua spe
inimica in gente moratur,
(4,236)nec prolem Ausoniam et
Lavinia respicit arva?
(4,237)Naviget: haec summa est; hic
nostri nuntius esto.'
(4,238)Dixerat. Ille patris magni
parere parabat
(4,239)imperio; et primum pedibus
talaria nectit
(4,240)aurea, quae sublimem alis
sive aequora supra
(4,241)seu terram rapido pariter
cum flamine portant;
(4,242)tum virgam capit: hac animas
ille evocat Orco
(4,243)pallentis, alias sub Tartara
tristia mittit,
(4,244)dat somnos adimitque, et
lumina morte resignat.
(4,245)Illa fretus agit ventos, et
turbida tranat
(4,246)nubila; iamque volans apicem
et latera ardua cernit
(4,247)Atlantis duri, caelum qui
vertice fulcit,
(4,248)Atlantis, cinctum adsidue
cui nubibus atris
(4,249)piniferum caput et vento
pulsatur et imbri;
(4,250)nix umeros infusa tegit; tum
flumina mento
(4,251)praecipitant senis, et
glacie riget horrida barba.
(4,252)Hic primum paribus nitens
Cyllenius alis
(4,253)constitit; hinc toto
praeceps se corpore ad undas
(4,254)misit, avi similis, quae
circum litora, circum
(4,255)piscosos scopulos humilis
volat aequora iuxta.
(4,256)Haud aliter terras inter
caelumque volabat,
(4,257)litus harenosum Libyae
ventosque secabat
(4,258)materno veniens ab avo
Cyllenia proles.
(4,259)Ut primum alatis tetigit
magalia plantis,
(4,260)Aenean fundantem arces ac
tecta novantem
(4,261)conspicit; atque illi
stellatus iaspide fulva
(4,262)ensis erat, Tyrioque ardebat
murice laena
(4,263)demissa ex umeris, dives
quae munera Dido
(4,264)fecerat, et tenui telas
discreverat auro.
(4,265)Continuo invadit: 'Tu nunc
Karthaginis altae
(4,266)fundamenta locas,
pulchramque uxorius urbem
(4,267)exstruis, heu regni rerumque
oblite tuarum?
(4,268)Ipse deum tibi me claro
demittit Olympo
(4,269)regnator, caelum ac terras
qui numine torquet;
(4,270)ipse haec ferre iubet
celeris mandata per auras:
(4,271)quid struis, aut qua spe
Libycis teris otia terris?
(4,272)Si te nulla movet tantarum
gloria rerum,
(4,273)[nec super ipse tua moliris
laude laborem,]
(4,274)Ascanium surgentem et spes
heredis Iuli
(4,275)respice, cui regnum Italiae
Romanaque tellus
(4,276)debentur.' Tali Cyllenius
ore locutus
(4,277)mortalis visus medio sermone
reliquit,
(4,278)et procul in tenuem ex
oculis evanuit auram.
(4,279)At vero Aeneas aspectu
obmutuit amens,
(4,280)arrectaeque horrore comae,
et vox faucibus haesit.
(4,281)Ardet abire fuga dulcisque
relinquere terras,
(4,282)attonitus tanto monitu
imperioque deorum.
(4,283)Heu quid agat? Quo nunc
reginam ambire furentem
(4,284)audeat adfatu? Quae prima
exordia sumat?
(4,285)Atque animum nunc huc
celerem, nunc dividit illuc,
(4,286)in partisque rapit varias
perque omnia versat.
(4,287)Haec alternanti potior
sententia visa est:
(4,288)Mnesthea Sergestumque vocat
fortemque Serestum,
(4,289)classem aptent taciti
sociosque ad litora cogant,
(4,290)arma parent, et quae rebus
sit causa novandis
(4,291)dissimulent; sese interea,
quando optuma Dido
(4,292)nesciat et tantos rumpi non
speret amores,
(4,293)temptaturum aditus, et quae
mollissima fandi
(4,294)tempora, quis rebus dexter
modus. Ocius omnes
(4,295)imperio laeti parent ac
iussa facessunt.
(4,296)At regina dolos -- quis
fallere possit amantem?
(4,297)praesensit, motusque excepit
prima futuros,
(4,298)omnia tuta timens. Eadem
impia Fama furenti
(4,299)detulit armari classem
cursumque parari.
(4,300)Saevit inops animi, totamque
incensa per urbem
(4,301)bacchatur, qualis commotis
excita sacris
(4,302)Thyias, ubi audito stimulant
trieterica Baccho
(4,303)orgia, nocturnusque vocat
clamore Cithaeron.
(4,304)Tandem his Aenean compellat
vocibus ultro:
(4,305)'Dissimulare etiam sperasti,
perfide, tantum
(4,306)posse nefas, tacitusque mea
decedere terra?
(4,307)Nec te noster amor, nec te
data dextera quondam,
(4,308)nec moritura tenet crudeli
funere Dido?
(4,309)Quin etiam hiberno moliris
sidere classem,
(4,310)et mediis properas aquilonibus
ire per altum,
(4,311)crudelis? Quid, si non arva
aliena domosque
(4,312)ignotas peteres, sed Troia
antiqua maneret,
(4,313)Troia per undosum peteretur
classibus aequor
(4,314)Mene fugis? Per ego has
lacrimas dextramque tuam te
(4,315)(quando aliud mihi iam
miserae nihil ipsa reliqui)
(4,316)per conubia nostra, per
inceptos hymenaeos,
(4,317)si bene quid de te merui,
fuit aut tibi quicquam
(4,318)dulce meum, miserere domus
labentis, et istam --
(4,319)oro, si quis adhuc precibus
locus -- exue mentem.
(4,320)Te propter Libycae gentes
Nomadumque tyranni
(4,321)odere, infensi Tyrii; te
propter eundem
(4,322)exstinctus pudor, et, qua
sola sidera adibam,
(4,323)fama prior. Cui me
moribundam deseris, hospes?
(4,324)Hoc solum nomen quoniam de
coniuge restat.
(4,325)Quid moror? An mea Pygmalion
dum moenia frater
(4,326)destruat, aut captam ducat
Gaetulus Iarbas?
(4,327)Saltem si qua mihi de te
suscepta fuisset
(4,328)ante fugam suboles, si quis
mihi parvulus aula
(4,329)luderet Aeneas, qui te tamen
ore referret,
(4,330)non equidem omnino capta ac
deserta viderer.'
(4,331)Dixerat. Ille Iovis monitis
immota tenebat
(4,332)lumina, et obnixus curam sub
corde premebat.
(4,333)Tandem pauca refert: 'Ego
te, quae plurima fando
(4,334)enumerare vales, numquam,
regina, negabo
(4,335)promeritam; nec me meminisse
pigebit Elissae,
(4,336)dum memor ipse mei, dum
spiritus hos regit artus.
(4,337)Pro re pauca loquar. Neque
ego hanc abscondere furto
(4,338)speravi -- ne finge --
fugam, nec coniugis umquam
(4,339)praetendi taedas, aut haec
in foedera veni.
(4,340)Me si fata meis paterentur
ducere vitam
(4,341)auspiciis et sponte mea
componere curas,
(4,342)urbem Troianam primum
dulcisque meorum
(4,343)reliquias colerem, Priami
tecta alta manerent,
(4,344)et recidiva manu posuissem
Pergama victis.
(4,345)Sed nunc Italiam magnam
Gryneus Apollo,
(4,346)Italiam Lyciae iussere
capessere sortes:
(4,347)hic amor, haec patria est.
Si te Karthaginis arces,
(4,348)Phoenissam, Libycaeque
aspectus detinet urbis,
(4,349)quae tandem, Ausonia Teucros
considere terra,
(4,350)invidia est? Et nos fas
extera quaerere regna.
(4,351)Me patris Anchisae, quotiens
umentibus umbris
(4,352)nox operit terras, quotiens
astra ignea surgunt,
(4,353)admonet in somnis et turbida
terret imago;
(4,354)me puer Ascanius capitisque
iniuria cari,
(4,355)quem regno Hesperiae fraudo
et fatalibus arvis.
(4,356)Nunc etiam interpres divom,
Iove missus ab ipso --
(4,357)testor utrumque caput --
celeris mandata per auras
(4,358)detulit; ipse deum manifesto
in lumine vidi
(4,359)intrantem muros, vocemque
his auribus hausi.
(4,360)Desine meque tuis incendere
teque querelis:
(4,361)Italiam non sponte sequor.'
(4,362)Talia dicentem iamdudum
aversa tuetur,
(4,363)huc illuc volvens oculos,
totumque pererrat
(4,364)luminibus tacitis, et sic
accensa profatur:
(4,365)'Nec tibi diva parens,
generis nec Dardanus auctor,
(4,366)perfide; sed duris genuit te
cautibus horrens
(4,367)Caucasus, Hyrcanaeque
admorunt ubera tigres.
(4,368)Nam quid dissimulo, aut quae
me ad maiora reservo?
(4,369)Num fletu ingemuit nostro?
Num lumina flexit?
(4,370)Num lacrimas victus dedit,
aut miseratus amantem est?
(4,371)Quae quibus anteferam? Iam
iam nec maxuma Iuno,
(4,372)nec Saturnius haec oculis
pater aspicit aequis.
(4,373)Nusquam tuta fides. Eiectum
litore, egentem
(4,374)excepi, et regni demens in
parte locavi;
(4,375)amissam classem, socios a
morte reduxi.
(4,376)Heu furiis incensa feror!
Nunc augur Apollo,
(4,377)nunc Lyciae sortes, nunc et
Iove missus ab ipso
(4,378)interpres divom fert horrida
iussa per auras.
(4,379)Scilicet is Superis labor
est, ea cura quietos
(4,380)sollicitat. Neque te teneo,
neque dicta refello.
(4,381)I, sequere Italiam ventis,
pete regna per undas.
(4,382)Spero equidem mediis, si
quid pia numina possunt,
(4,383)supplicia hausurum scopulis,
et nomine Dido
(4,384)saepe vocaturum. Sequar
atris ignibus absens,
(4,385)et, cum frigida mors anima
seduxerit artus,
(4,386)omnibus umbra locis adero.
Dabis, improbe, poenas.
(4,387)Audiam et haec Manis veniet
mihi fama sub imos.'
(4,388)His medium dictis sermonem
abrumpit, et auras
(4,389)aegra fugit, seque ex oculis
avertit et aufert,
(4,390)linquens multa metu
cunctantem et multa parantem
(4,391)dicere. Suscipiunt famulae,
conlapsaque membra
(4,392)marmoreo referunt thalamo
stratisque reponunt.
(4,393)At pius Aeneas, quamquam
lenire dolentem
(4,394)solando cupit et dictis
avertere curas,
(4,395)multa gemens magnoque animum
labefactus amore,
(4,396)iussa tamen divom
exsequitur, classemque revisit.
(4,397)Tum vero Teucri incumbunt,
et litore celsas
(4,398)deducunt toto naves: natat
uncta carina;
(4,399)frondentisque ferunt remos
et robora silvis
(4,400)infabricata, fugae studio.
(4,401)Migrantis cernas, totaque ex
urbe ruentis.
(4,402)Ac velut ingentem formicae
farris acervum
(4,403)cum populant, hiemis
memores, tectoque reponunt;
(4,404)it nigrum campis agmen,
praedamque per herbas
(4,405)convectant calle angusto;
pars grandia trudunt
(4,406)obnixae frumenta umeris;
pars agmina cogunt
(4,407)castigantque moras; opere
omnis semita fervet.
(4,408)Quis tibi tum, Dido,
cernenti talia sensus?
(4,409)quosve dabas gemitus, cum
litora fervere late
(4,410)prospiceres arce ex summa,
totumque videres
(4,411)misceri ante oculos tantis
clamoribus aequor?
(4,412)Improbe Amor, quid non
mortalia pectora cogis?
(4,413)Ire iterum in lacrimas,
iterum temptare precando
(4,414)cogitur, et supplex animos
submittere amori,
(4,415)ne quid inexpertum frustra
moritura relinquat.
(4,416)'Anna, vides toto properari
litore; circum
(4,417)undique convenere; vocat iam
carbasus auras,
(4,418)puppibus et laeti nautae
imposuere coronas.
(4,419)Hunc ego si potui tantum
sperare dolorem,
(4,420)et perferre, soror, potero.
Miserae hoc tamen unum
(4,421)exsequere, Anna, mihi. Solam
nam perfidus ille
(4,422)te colere, arcanos etiam tibi
credere sensus;
(4,423)sola viri mollis aditus et
tempora noras.
(4,424)I, soror, atque hostem
supplex adfare superbum:
(4,425)non ego cum Danais Troianam
exscindere gentem
(4,426)Aulide iuravi, classemve ad
Pergama misi,
(4,427)nec patris Anchisae cineres
Manisve revelli,
(4,428)cur mea dicta neget duras
demittere in auris.
(4,429)Quo ruit? Extremum hoc
miserae det munus amanti:
(4,430)exspectet facilemque fugam
ventosque ferentis.
(4,431)Non iam coniugium antiquum,
quod prodidit, oro,
(4,432)nec pulcro ut Latio careat
regnumque relinquat:
(4,433)tempus inane peto, requiem
spatiumque furori,
(4,434)dum mea me victam doceat
fortuna dolere.
(4,435)Extremam hanc oro veniam --
miserere sororis --
(4,436)quam mihi cum dederit,
cumulatam morte remittam.'
(4,437)Talibus orabat, talisque
miserrima fletus
(4,438)fertque refertque soror: sed
nullis ille movetur
(4,439)fletibus, aut voces ullas
tractabilis audit;
(4,440)fata obstant, placidasque
viri deus obstruit auris.
(4,441)Ac, velut annoso validam cum
robore quercum
(4,442)Alpini Boreae nunc hinc nunc
flatibus illinc
(4,443)eruere inter se certant; it
stridor, et altae
(4,444)consternunt terram concusso
stipite frondes;
(4,445)ipsa haeret scopulis, et,
quantum vertice ad auras
(4,446)aetherias, tantum radice in
Tartara tendit:
(4,447)haud secus adsiduis hinc
atque hinc vocibus heros
(4,448)tunditur, et magno persentit
pectore curas;
(4,449)mens immota manet; lacrimae
volvuntur inanes.
(4,450)Tum vero infelix fatis
exterrita Dido
(4,451)mortem orat; taedet caeli
convexa tueri.
(4,452)Quo magis inceptum peragat
lucemque relinquat,
(4,453)vidit, turicremis cum dona
imponeret aris,
(4,454)horrendum dictu, latices
nigrescere sacros,
(4,455)fusaque in obscenum se
vertere vina cruorem.
(4,456)Hoc visum nulli, non ipsi effata
sorori.
(4,457)Praeterea fuit in tectis de
marmore templum
(4,458)coniugis antiqui, miro quod
honore colebat,
(4,459)velleribus niveis et festa
fronde revinctum:
(4,460)hinc exaudiri voces et verba
vocantis
(4,461)visa viri, nox cum terras
obscura teneret;
(4,462)solaque culminibus ferali
carmine bubo
(4,463)saepe queri et longas in
fletum ducere voces;
(4,464)multaque praeterea vatum
praedicta priorum
(4,465)terribili monitu
horrificant. Agit ipse furentem
(4,466)in somnis ferus Aeneas;
semperque relinqui
(4,467)sola sibi, semper longam
incomitata videtur
(4,468)ire viam, et Tyrios deserta
quaerere terra.
(4,469)Eumenidum veluti demens
videt agmina Pentheus,
(4,470)et solem geminum et duplicis
se ostendere Thebas;
(4,471)aut Agamemnonius scaenis
agitatus Orestes
(4,472)armatam facibus matrem et
serpentibus atris
(4,473)cum fugit, ultricesque
sedent in limine Dirae.
(4,474)Ergo ubi concepit furias
evicta dolore
(4,475)decrevitque mori, tempus
secum ipsa modumque
(4,476)exigit, et, maestam dictis
adgressa sororem,
(4,477)consilium voltu tegit, ac
spem fronte serenat:
(4,478)'Inveni, germana, viam --
gratare sorori --
(4,479)quae mihi reddat eum, vel eo
me solvat amantem.
(4,480)Oceani finem iuxta solemque
cadentem
(4,481)ultimus Aethiopum locus est,
ubi maxumus Atlas
(4,482)axem humero torquet stellis
ardentibus aptum:
(4,483)hinc mihi Massylae gentis
monstrata sacerdos,
(4,484)Hesperidum templi custos,
epulasque draconi
(4,485)quae dabat, et sacros
servabat in arbore ramos,
(4,486)spargens umida mella soporiferumque
papaver.
(4,487)Haec se carminibus promittit
solvere mentes
(4,488)quas velit, ast aliis duras
immittere curas,
(4,489)sistere aquam fluviis, et
vertere sidera retro;
(4,490)nocturnosque movet Manis:
mugire videbis
(4,491)sub pedibus terram, et
descendere montibus ornos.
(4,492)Testor, cara, deos et te,
germana, tuumque
(4,493)dulce caput, magicas invitam
accingier artes.
(4,494)Tu secreta pyram tecto
interiore sub auras
(4,495)erige, et arma viri, thalamo
quae fixa reliquit
(4,496)impius, exuviasque omnis,
lectumque iugalem,
(4,497)quo perii, superimponas:
abolere nefandi
(4,498)cuncta viri monumenta iuvat,
monstratque sacerdos.'
(4,499)Haec effata silet; pallor
simul occupat ora.
(4,500)Non tamen Anna novis
praetexere funera sacris
(4,501)germanam credit, nec tantos
mente furores
(4,502)concipit, aut graviora
timet, quam morte Sychaei:
(4,503)ergo iussa parat.
(4,504)At regina, pyra penetrali in
sede sub auras
(4,505)erecta ingenti taedis atque
ilice secta,
(4,506)intenditque locum sertis, et
fronde coronat
(4,507)funerea; super exuvias
ensemque relictum
(4,508)effigiemque toro locat, haud
ignara futuri.
(4,509)Stant arae circum, et crines
effusa sacerdos
(4,510)ter centum tonat ore deos,
Erebumque Chaosque,
(4,511)tergeminamque Hecaten, tria
virginis ora Dianae.
(4,512)Sparserat et latices
simulatos fontis Averni,
(4,513)falcibus et messae ad lunam quaeruntur
aenis
(4,514)pubentes herbae nigri cum lacte
veneni;
(4,515)quaeritur et nascentis equi de fronte
revolsus
(4,516)et matri praereptus amor.
(4,517)Ipsa mola manibusque piis altaria
iuxta,
(4,518)unum exuta pedem vinclis, in veste
recincta,
(4,519)testatur moritura deos et conscia fati
(4,520)sidera; tum, si quod non aequo foedere
amantes
(4,521)curae numen habet iustumque memorque,
precatur.
(4,522)Nox erat, et placidum carpebant fessa
soporem
(4,523)corpora per terras, silvaeque et saeva
quierant
(4,524)aequora: cum medio volvuntur sidera
lapsu,
(4,525)cum tacet omnis ager, pecudes
pictaeque volucres,
(4,526)quaeque lacus late liquidos, quaeque
aspera dumis
(4,527)rura tenent, somno positae sub nocte
silenti
(4,528)[lenibant curas, et corda oblita
laborum].
(4,529)At non infelix animi Phoenissa, nec
umquam
(4,530)Solvitur in somnos, oculisve aut
pectore noctem
(4,531)accipit: ingeminant curae, rursusque
resurgens
(4,532)saevit amor, magnoque irarum fluctuat
aestu.
(4,533)Sic adeo insistit, secumque ita corde
volutat:
(4,534)'En, quid ago? Rursusne procos inrisa
priores
(4,535)experiar, Nomadumque petam conubia
supplex,
(4,536)quos ego sim totiens iam dedignata
maritos?
(4,537)Iliacas igitur classes atque ultima
Teucrum
(4,538)iussa sequar? Quiane auxilio iuvat
ante levatos,
(4,539)et bene apud memores veteris
stat gratia facti?
(4,540)Quis me autem, fac velle, sinet,
ratibusve superbis
(4,541)invisam accipiet? Nescis heu, perdita,
necdum
(4,542)Laomedonteae sentis periuria gentis?
(4,543)Quid tum, sola fuga nautas comitabor
ovantes,
(4,544)an Tyriis omnique manu stipata meorum
(4,545)inferar, et, quos Sidonia vix urbe
revelli,
(4,546)rursus agam pelago, et ventis dare
vela iubebo?
(4,547)Quin morere, ut merita es, ferroque
averte dolorem.
(4,548)Tu lacrimis evicta meis, tu prima
furentem
(4,549)his, germana, malis oneras
atque obicis hosti.
(4,550)Non licuit thalami expertem
sine crimine vitam
(4,551)degere, more ferae, tales
nec tangere curas!
(4,552)Non servata fides cineri
promissa Sychaeo!'
(4,553)Tantos illa suo rumpebat pectore
questus.
(4,554)Aeneas celsa in puppi, iam certus
eundi,
(4,555)carpebat somnos, rebus iam rite
paratis.
(4,556)Huic se forma dei voltu redeuntis
eodem
(4,557)obtulit in somnis, rursusque ita visa
monere est --
(4,558)omnia Mercurio similis, vocemque
coloremque
(4,559)et crinis flavos et membra decora
iuventa:
(4,560)'Nate dea, potes hoc sub casu ducere
somnos,
(4,561)nec, quae te circum stent deinde
pericula, cernis,
(4,562)demens, nec Zephyros audis spirare
secundos?
(4,563)Illa dolos dirumque nefas in pectore
versat,
(4,564)certa mori, varioque irarum fluctuat
aestu.
(4,565)Non fugis hinc praeceps, dum
praecipitare potestas?
(4,566)Iam mare turbari trabibus, saevasque
videbis
(4,567)conlucere faces, iam fervere litora
flammis,
(4,568)si te his attigerit terris Aurora
morantem.
(4,569)Heia age, rumpe moras.
Varium et mutabile semper
(4,570)femina.' Sic fatus, nocti se
immiscuit atrae.
(4,571)Tum vero Aeneas, subitis
exterritus umbris,
(4,572)corripit e somno corpus, sociosque
fatigat:
(4,573)'Praecipites vigilate, viri, et
considite transtris;
(4,574)solvite vela citi. Deus aethere
missus ab alto
(4,575)festinare fugam tortosque incidere
funes
(4,576)ecce iterum stimulat. Sequimur
te, sancte deorum,
(4,577)quisquis es, imperioque iterum paremus
ovantes.
(4,578)Adsis o placidusque iuves, et sidera
caelo
(4,579)dextra feras.' Dixit, vaginaque eripit
ensem
(4,580)fulmineum, strictoque ferit retinacula
ferro.
(4,581)Idem omnes simul ardor habet,
rapiuntque ruuntque;
(4,582)litora deseruere; latet sub classibus
aequor;
(4,583)adnixi torquent spumas et caerula
verrunt.
(4,584)Et iam prima novo spargebat lumine
terras
(4,585)Tithoni croceum linquens Aurora
cubile.
(4,586)Regina e speculis ut primum albescere
lucem
(4,587)vidit, et aequatis classem procedere
velis,
(4,588)litoraque et vacuos sensit sine remige
portus,
(4,589)terque quaterque manu pectus percussa
decorum,
(4,590)flaventesque abscissa comas, 'Pro
Iuppiter, ibit
(4,591)hic' ait 'et nostris inluserit advena
regnis?
(4,592)Non arma expedient, totaque ex urbe
sequentur,
(4,593)deripientque rates alii navalibus? Ite,
(4,594)ferte citi flammas, date vela,
impellite remos! --
(4,595)Quid loquor, aut ubi sum? Quae
mentem insania mutat?
(4,596)Infelix Dido, nunc te facta impia
tangunt.
(4,597)Tum decuit, cum sceptra dabas. -- En
dextra fidesque,
(4,598)quem secum patrios aiunt portare
Penates,
(4,599)quem subiisse umeris confectum aetate
parentem!
(4,600)Non potui abreptum divellere corpus,
et undis
(4,601)spargere? Non socios,
non ipsum absumere ferro
(4,602)Ascanium, patriisque epulandum ponere
mensis? --
(4,603)Verum anceps pugnae fuerat fortuna: --
fuisset.
(4,604)Quem metui moritura? Faces in castra
tulissem,
(4,605)implessemque foros flammis, natumque
patremque
(4,606)cum genere extinxem, memet super ipsa
dedissem.
(4,607)'Sol, qui terrarum flammis opera omnia
lustras,
(4,608)tuque harum interpres curarum et
conscia Iuno,
(4,609)nocturnisque Hecate triviis ululata
per urbes,
(4,610)et Dirae ultrices, et di morientis
Elissae,
(4,611)accipite haec, meritumque malis
advertite numen,
(4,612)et nostras audite preces. Si tangere
portus
(4,613)infandum caput ac terris adnare necesse
est,
(4,614)et sic fata Iovis poscunt, hic
terminus haeret:
(4,615)at bello audacis populi vexatus et
armis,
(4,616)finibus extorris, complexu avulsus
Iuli,
(4,617)auxilium imploret, videatque indigna
suorum
(4,618)funera; nec, cum se sub leges pacis iniquae
(4,619)tradiderit, regno aut optata luce
fruatur,
(4,620)sed cadat ante diem,
mediaque inhumatus harena.
(4,621)Haec precor, hanc vocem
extremam cum sanguine fundo.
(4,622)Tum vos, o Tyrii, stirpem et genus
omne futurum
(4,623)exercete odiis, cinerique haec mittite
nostro
(4,624)munera. Nullus amor populis, nec
foedera sunto.
(4,625)Exoriare aliquis nostris ex ossibus
ultor,
(4,626)qui face Dardanios ferroque sequare
colonos,
(4,627)nunc, olim, quocumque dabunt se
tempore vires.
(4,628)Litora litoribus contraria, fluctibus
undas
(4,629)imprecor, arma armis; pugnent ipsique
nepotesque.'
(4,630)Haec ait, et partis animum versabat in
omnis,
(4,631)invisam quaerens quam primum abrumpere
lucem.
(4,632)Tum breviter Barcen nutricem adfata
Sychaei;
(4,633)namque suam patria antiqua cinis ater
habebat:
(4,634)'Annam cara mihi nutrix huc siste
sororem;
(4,635)dic corpus properet fluviali spargere
lympha,
(4,636)et pecudes secum et monstrata piacula
ducat:
(4,637)sic veniat; tuque ipsa pia tege
tempora vitta.
(4,638)Sacra Iovi Stygio, quae rite incepta
paravi,
(4,639)perficere est animus, finemque
imponere curis,
(4,640)Dardaniique rogum capitis permittere
flammae.'
(4,641)Sic ait: illa gradum studio celerabat
anili.
(4,642)At trepida, et coeptis immanibus
effera Dido,
(4,643)sanguineam volvens aciem, maculisque
trementis
(4,644)interfusa genas, et pallida morte
futura,
(4,645)interiora domus inrumpit limina, et
altos
(4,646)conscendit furibunda rogos, ensemque
recludit
(4,647)Dardanium, non hos quaesitum munus in
usus.
(4,648)Hic, postquam Iliacas vestes notumque
cubile
(4,649)conspexit, paulum lacrimis et mente
morata,
(4,650)incubuitque toro, dixitque novissima
verba:
(4,651)'Dulces exuviae, dum fata deusque
sinebant,
(4,652)accipite hanc animam, meque
his exsolvite curis.
(4,653)Vixi, et, quem dederat cursum fortuna,
peregi,
(4,654)et nunc magna mei sub terras ibit
imago.
(4,655)Urbem praeclaram statui; mea moenia
vidi;
(4,656)ulta virum, poenas inimico a fratre
recepi;
(4,657)felix, heu nimium felix, si litora tantum
(4,658)numquam Dardaniae tetigissent nostra
carinae!'
(4,659)Dixit, et, os impressa toro, 'Moriemur
inultae,
(4,660)sed moriamur' ait. 'Sic, sic iuvat ire sub
umbras:
(4,661)Hauriat hunc oculis ignem crudelis ab
alto
(4,662)Dardanus, et nostrae secum ferat omina
mortis.'
(4,663)Dixerat; atque illam media inter talia
ferro
(4,664)conlapsam aspiciunt comites, ensemque
cruore
(4,665)spumantem, sparsasque manus. It clamor ad alta
(4,666)atria; concussam bacchatur Fama per
urbem.
(4,667)Lamentis gemituque et femineo ululatu
(4,668)tecta fremunt; resonat magnis
plangoribus aether,
(4,669)non aliter, quam si immissis ruat
hostibus omnis
(4,670)Karthago aut antiqua Tyros, flammaeque
furentes
(4,671)culmina perque hominum volvantur
perque deorum.
(4,672)Audiit exanimis, trepidoque exterrita
cursu
(4,673)unguibus ora soror foedans et pectora
pugnis
(4,674)per medios ruit, ac morientem nomine
clamat:
(4,675)'Hoc illud, germana, fuit? Me fraude
petebas?
(4,676)Hoc rogus iste mihi, hoc ignes araeque
parabant?
(4,677)Quid primum deserta querar? Comitemne
sororem
(4,678)sprevisti moriens? Eadem me ad fata
vocasses:
(4,679)idem ambas ferro dolor,
atque eadem hora tulisset.
(4,680)His etiam struxi manibus, patriosque
vocavi
(4,681)voce deos, sic te ut posita crudelis
abessem?
(4,682)Exstinxti te meque, soror, populumque
patresque
(4,683)Sidonios urbemque tuam. Date
volnera lymphis
(4,684)abluam, et, extremus si quis super
halitus errat,
(4,685)ore legam.' Sic fata, gradus evaserat
altos,
(4,686)semianimemque sinu germanam amplexa
fovebat
(4,687)cum gemitu, atque atros siccabat veste
cruores.
(4,688)Illa, graves oculos conata attollere,
rursus
(4,689)deficit; infixum stridit sub pectore
vulnus.
(4,690)Ter sese attollens cubitoque adnixa
levavit;
(4,691)ter revoluta toro est, oculisque
errantibus alto
(4,692)quaesivit caelo lucem, ingemuitque
reperta.
(4,693)Tum Iuno omnipotens, longum miserata
dolorem
(4,694)difficilisque obitus, Irim demisit
Olympo,
(4,695)quae luctantem animam
nexosque resolveret artus.
(4,696)Nam quia nec fato, merita nec morte
peribat,
(4,697)sed misera ante diem, subitoque
accensa furore,
(4,698)nondum illi flavum Proserpina vertice
crinem
(4,699)abstulerat, Stygioque caput damnaverat
Orco.
(4,700)Ergo Iris croceis per caelum roscida
pennis,
(4,701)mille trahens varios adverso sole
colores,
(4,702)devolat, et supra caput adstitit:
'Hunc ego Diti
(4,703)sacrum iussa fero, teque isto corpore
solvo.'
(4,704)Sic ait, et dextra crinem secat: omnis
et una
(4,705)dilapsus calor, atque in ventos vita
recessit.
(5,1)Interea medium Aeneas iam classe tenebat
(5,2)certus iter, fluctusque atros Aquilone
secabat,
(5,3)moenia respiciens, quae iam infelicis
Elissae
(5,4)conlucent flammis. Quae tantum
accenderit ignem,
(5,5)causa latet; duri magno sed amore
dolores
(5,6)polluto, notumque, furens quid femina
possit,
(5,7)triste per augurium Teucrorum pectora
ducunt.
(5,8)Ut pelagus tenuere rates, nec iam
amplius ulla
(5,9)occurrit tellus, maria undique et
undique caelum,
(5,10)olli caeruleus supra caput adstitit
imber,
(5,11)noctem hiememque ferens, et inhorruit
unda tenebris.
(5,12)Ipse gubernator puppi Palinurus ab
alta:
(5,13)'Heu! quianam tanti cinxerunt aethera
nimbi?
(5,14)Quidve, pater Neptune, paras?' Sic
deinde locutus
(5,15)colligere arma iubet validisque
incumbere remis,
(5,16)obliquatque sinus in ventum, ac talia
fatur:
(5,17)'Magnanime Aenea, non, si mihi Iuppiter
auctor
(5,18)spondeat, hoc sperem Italiam contingere
caelo.
(5,19)Mutati transversa fremunt et vespere ab
atro
(5,20)consurgunt venti, atque in nubem cogitur
aer.
(5,21)Nec nos obniti contra, nec tendere
tantum
(5,22)sufficimus. Superat quoniam Fortuna,
sequamur,
(5,23)quoque vocat, vertamus iter. Nec
litora longe
(5,24)fida reor fraterna Erycis portusque
Sicanos,
(5,25)si modo rite memor servata remetior
astra.'
(5,26)Tum pius Aeneas: 'Equidem sic poscere
ventos
(5,27)iamdudum et frustra cerno te
tendere contra:
(5,28)Flecte viam velis. An sit
mihi gratior ulla,
(5,29)quove magis fessas optem
demittere naves,
(5,30)quam quae Dardanium tellus
mihi servat Acesten,
(5,31)et patris Anchisae gremio
complectitur ossa?'
(5,32)Haec ubi dicta, petunt
portus, et vela secundi
(5,33)intendunt Zephyri; fertur
cita gurgite classis,
(5,34)et tandem laeti notae
advertuntur harenae.
(5,35)At procul ex celso miratus
vertice montis
(5,36)adventum sociasque rates
occurrit Acestes,
(5,37)horridus in iaculis et pelle
Libystidis ursae,
(5,38)Troia Criniso conceptum
flumine mater
(5,39)quem genuit: veterum non
immemor ille parentum
(5,40)gratatur reduces, et gaza
laetus agresti
(5,41)excipit, ac fessos opibus
solatur amicis.
(5,42)Postera cum primo stellas
Oriente fugarat
(5,43)clara dies, socios in coetum
litore ab omni
(5,44)advocat Aeneas, tumulique ex
aggere fatur:
(5,45)'Dardanidae magni, genus alto
a sanguine divom,
(5,46)annuus exactis completur
mensibus orbis,
(5,47)ex quo reliquias divinique
ossa parentis
(5,48)Condidimus terra maestasque
sacravimus aras.
(5,49)Iamque dies, nisi fallor,
adest, quem semper acerbum,
(5,50)semper honoratum -- sic di
voluistis -- habebo.
(5,51)Hunc ego Gaetulis agerem si
Syrtibus exsul,
(5,52)Argolicove mari deprensus et
urbe Mycenae;
(5,53)annua vota tamen sollemnisque
ordine pompas
(5,54)exsequerer, strueremque suis
altaria donis.
(5,55)Nunc ultro ad cineres ipsius
et ossa parentis,
(5,56)haud equidem sine mente,
reor, sine numine divom,
(5,57)adsumus et portus delati
intramus amicos.
(5,58)Ergo agite, et laetum cuncti
celebremus honorem;
(5,59)poscamus ventos; atque haec
me sacra quotannis
(5,60)urbe velit posita templis
sibi ferre dicatis.
(5,61)Bina boum vobis Troia
generatus Acestes
(5,62)dat numero capita in naves;
adhibete Penates
(5,63)et patrios epulis et quos
colit hospes Acestes.
(5,64)Praeterea, si nona diem
mortalibus almum
(5,65)Aurora extulerit radiisque
retexerit orbem,
(5,66)prima citae Teucris ponam
certamina classis;
(5,67)quique pedum cursu valet, et
qui viribus audax
(5,68)aut iaculo incedit melior
levibusque sagittis,
(5,69)seu crudo fidit pugnam
committere caestu,
(5,70)cuncti adsint, meritaeque
exspectent praemia palmae.
(5,71)Ore favete omnes, et cingite
tempora ramis.'
(5,72)Sic fatus, velat materna
tempora myrto;
(5,73)hoc Elymus facit, hoc aevi
maturus Acestes,
(5,74)hoc puer Ascanius, sequitur
quos cetera pubes.
(5,75)Ille e concilio multis cum
milibus ibat
(5,76)ad tumulum, magna medius
comitante caterva.
(5,77)Hic duo rite mero libans
carchesia Baccho
(5,78)fundit humi, duo lacte novo,
duo sanguine sacro,
(5,79)purpureosque iacit flores, ac
talia fatur:
(5,80)'Salve, sancte parens: iterum
salvete, recepti
(5,81)nequiquam cineres, animaeque
umbraeque paternae.
(5,82)Non licuit fines Italos
fataliaque arva,
(5,83)nec tecum Ausonium (quicumque
est) quaerere Thybrim.'
(5,84)Dixerat haec, adytis cum
lubricus anguis ab imis
(5,85)septem ingens gyros, septena
volumina traxit,
(5,86)amplexus placide tumulum
lapsusque per aras,
(5,87)caeruleae cui terga notae,
maculosus et auro
(5,88)squamam incendebat fulgor,
ceu nubibus arcus
(5,89)mille iacit varios adverso
sole colores.
(5,90)Obstipuit visu Aeneas. Ille
agmine longo
(5,91)tandem inter pateras et levia
pocula serpens
(5,92)libavitque dapes, rursusque
innoxius imo
(5,93)successit tumulo, et depasta
altaria liquit.
(5,94)Hoc magis inceptos genitori
instaurat honores,
(5,95)incertus, geniumne loci
famulumne parentis
(5,96)esse putet: caedit binas de
more bidentes,
(5,97)totque sues, totidem
nigrantis terga iuvencos;
(5,98)vinaque fundebat pateris,
animamque vocabat
(5,99)Anchisae magni Manisque
Acheronte remissos.
(5,100)Nec non et socii, quae
cuique est copia, laeti
(5,101)dona ferunt, onerant aras,
mactantque iuvencos;
(5,102)ordine aena locant alii,
fusique per herbam
(5,103)subiciunt veribus prunas et
viscera torrent.
(5,104)Exspectata dies aderat,
nonamque serena
(5,105)Auroram Phaethontis equi iam
luce vehebant,
(5,106)famaque finitimos et clari
nomen Acestae
(5,107)excierat; laeto complerant
litora coetu,
(5,108)visuri Aeneadas, pars et
certare parati.
(5,109)Munera principio ante oculos
circoque locantur
(5,110)in medio, sacri tripodes
viridesque coronae,
(5,111)et palmae pretium
victoribus, armaque et ostro
(5,112)perfusae vestes, argenti
aurique talenta;
(5,113)et tuba commissos medio
canit aggere ludos.
(5,114)Prima pares ineunt gravibus
certamina remis
(5,115)quattuor ex omni delectae
classe carinae.
(5,116)Velocem Mnestheus agit acri
remige Pristim,
(5,117)mox Italus Mnestheus, genus
a quo nomine Memmi;
(5,118)ingentemque Gyas ingenti
mole Chimaeram,
(5,119)urbis opus, triplici pubes
quam Dardana versu
(5,120)impellunt, terno consurgunt
ordine remi;
(5,121)Sergestusque, domus tenet a
quo Sergia nomen,
(5,122)Centauro invehitur magna,
Scyllaque Cloanthus
(5,123)caerulea, genus unde tibi,
Romane Cluenti.
(5,124)Est procul in pelago saxum
spumantia contra
(5,125)litora, quod tumidis
submersum tunditur olim
(5,126)fluctibus, hiberni condunt
ubi sidera cori;
(5,127)tranquillo silet, immotaque
attollitur unda
(5,128)campus, et apricis statio
gratissima mergis.
(5,129)Hic viridem Aeneas frondenti
ex ilice metam
(5,130)constituit signum nautis
pater, unde reverti
(5,131)scirent, et longos ubi
circumflectere cursus.
(5,132)Tum loca sorte legunt,
ipsique in puppibus auro
(5,133)ductores longe effulgent
ostroque decori;
(5,134)cetera populea velatur
fronde iuventus,
(5,135)nudatosque umeros oleo
perfilsa nitescit.
(5,136)Considunt transtris,
intentaque brachia remis;
(5,137)intenti exspectant signum,
exsultantiaque haurit
(5,138)corda pavor pulsans,
laudumque arrecta cupido.
(5,139)Inde, ubi clara dedit
sonitum tuba, finibus omnes,
(5,140)haud mora, prosiluere suis;
ferit aethera clamor
(5,141)nauticus, adductis spumant
freta versa lacertis.
(5,142)Infindunt pariter sulcos,
totumque dehiscit
(5,143)convulsum remis rostrisque
tridentibus aequor.
(5,144)Non tam praecipites biiugo
certamine campum
(5,145)corripuere, ruuntque effusi
carcere currus,
(5,146)nec sic immissis aurigae
undantia lora
(5,147)concussere iugis pronique in
verbera pendent.
(5,148)Tum plausu fremituque virum
studiisque faventum
(5,149)consonat omne nemus,
vocemque inclusa volutant
(5,150)litora, pulsati colles
clamore resultant.
(5,151)Effugit ante alios primisque
elabitur undis
(5,152)turbam inter fremitumque
Gyas; quem deinde Cloanthus
(5,153)consequitur, melior remis,
sed pondere pinus
(5,154)tarda tenet. Post hos aequo
discrimine Pristis
(5,155)Centaurusque locum tendunt
superare priorem;
(5,156)et nunc Pristis habet, nunc
victam praeterit ingens
(5,157)Centaurus, nunc una ambae
iunctisque feruntur
(5,158)frontibus, et longa sulcant
vada salsa carina.
(5,159)Iamque propinquabant scopulo
metamque tenebant,
(5,160)cum princeps medioque Gyas
in gurgite victor
(5,161)rectorem navis compellat
voce Menoeten:
(5,162)'Quo tantum mihi dexter
abis? Huc dirige gressum;
(5,163)litus ama, et laevas
stringat sine palmula cautes;
(5,164)altum alii teneant.' Dixit;
sed caeca Menoetes
(5,165)saxa timens proram pelagi
detorquet ad undas.
(5,166)'Quo diversus abis?' iterum
'Pete saxa, Menoete!'
(5,167)cum clamore Gyas revocabat;
et ecce Cloanthum
(5,168)respicit instantem tergo, et
propiora tenentem.
(5,169)Ille inter navemque Gyae
scopulosque sonantes
(5,170)radit iter laevum interior,
subitoque priorem
(5,171)praeterit, et metis tenet
aequora tuta relictis.
(5,172)Tum vero exarsit iuveni
dolor ossibus ingens,
(5,173)nec lacrimis caruere genae,
segnemque Menoeten,
(5,174)oblitus decorisque sui
sociumque salutis,
(5,175)in mare praecipitem puppi
deturbat ab alta;
(5,176)ipse gubernaclo rector
subit, ipse magister,
(5,177)hortaturque viros, clavumque
ad litora torquet.
(5,178)At gravis, ut fundo vix
tandem redditus imo est,
(5,179)iam senior madidaque fluens
in veste Menoetes
(5,180)summa petit scopuli siccaque
in rupe resedit.
(5,181)Ilium et labentem Teucri et
risere natantem,
(5,182)et salsos rident revomentem
pectore fluctus.
(5,183)Hic laeta extremis spes est
accensa duobus,
(5,184)Sergesto Mnestheique, Gyan
superare morantem.
(5,185)Sergestus capit ante locum
scopuloque propinquat,
(5,186)nec tota tamen ille prior
praeeunte carina;
(5,187)parte prior, partem rostro
premit aemula Pristis.
(5,188)At media socios incedens
nave per ipsos
(5,189)hortatur Mnestheus: 'Nunc,
nunc insurgite remis,
(5,190)Hectorei socii, Troiae quos
sorte suprema
(5,191)delegi comites; nunc illas
promite vires,
(5,192)nunc animos, quibus in
Gaetulis Syrtibus usi,
(5,193)Ionioque mari Maleaeque
sequacibus undis.
(5,194)Non iam prima peto
Mnestheus, neque vincere certo;
(5,195)quamquam O! -- sed superent,
quibus hoc, Neptune, dedisti;
(5,196)extremos pudeat rediisse;
hoc vincite, cives,
(5,197)et prohibete nefas.' Olli
certamine summo
(5,198)procumbunt; vastis tremit ictibus
aerea puppis,
(5,199)subtrahiturque solum; tum
creber anhelitus artus
(5,200)aridaque ora quatit, sudor
fluit undique rivis.
(5,201)Attulit ipse viris optatum
casus honorem.
(5,202)Namque furens animi dum
proram ad saxa suburguet
(5,203)interior, spatioque subit
Sergestus iniquo,
(5,204)infelix saxis in
procurrentibus haesit.
(5,205)Concussae cautes, et acuto
in murice remi
(5,206)obnixi crepuere, inlisaque
prora pependit.
(5,207)Consurgunt nautae et magno
clamore morantur,
(5,208)ferratasque trudes et acuta
cuspide contos
(5,209)expediunt, fractosque legunt
in gurgite remos.
(5,210)At laetus Mnestheus
successuque acrior ipso
(5,211)agmine remorum celeri
ventisque vocatis
(5,212)prona petit maria et pelago
decurrit aperto.
(5,213)Qualis spelunca subito
commota columba,
(5,214)cui domus et dulces
latebroso in pumice nidi,
(5,215)fertur in ana volans,
plausumque exterrita pennis
(5,216)dat tecto ingentem, mox aere
lapsa quieto
(5,217)radit iter liquidum, celeres
neque commovet alas:
(5,218)sic Mnestheus, sic ipsa fuga
secat ultima Pristis
(5,219)aequora, sic illam fert
impetus ipse volantem.
(5,220)Et primum in scopulo
luctantem deserit alto
(5,221)Sergestum, brevibusque vadis
frustraque vocantem
(5,222)auxilia, et fractis
discentem currere remis
(5,223)Inde Gyan ipsamque ingenti
mole Chimaeram
(5,224)consequitur; cedit, quoniam
spoliata magistro est.
(5,225)Solus iamque ipso superest
in fine Cloanthus:
(5,226)quem petit, et summis
adnixus viribus urguet.
(5,227)Tum vero ingeminat clamor,
cunctique sequentem
(5,228)instigant studiis,
resonatque fragoribus aether.
(5,229)Hi proprium decus et partum
indignantur honorem
(5,230)ni teneant, vitamque volunt
pro laude pacisci;
(5,231)hos successus alit: possunt,
quia posse videntur.
(5,232)Et fors aequatis cepissent
praemia rostris,
(5,233)ni palmas ponto tendens
utrasque Cloanthus
(5,234)fudissetque preces, divosque
in vota vocasset:
(5,235)Di, quibus imperium est
pelagi, quorum aequora curro,
(5,236)vobis laetus ego hoc
candentem in litore taurum
(5,237)constituam ante aras, voti
reus, extaque salsos
(5,238)porriciam in fluctus et vina
liquentia fundam.'
(5,239)Dixit, eumque imis sub
fluctibus audiit omnis
(5,240)Nereidum Phorcique chorus
Panopeaque virgo,
(5,241)et pater ipse manu magna
Portunus euntem
(5,242)impulit; illa Noto citius
volucrique sagitta
(5,243)ad terram fugit, et portu se
condidit alto.
(5,244)Tum satus Anchisa, cunctis
ex more vocatis,
(5,245)victorem magna praeconis
voce Cloanthum
(5,246)declarat viridique advelat
tempora lauro,
(5,247)muneraque in naves ternos
optare iuvencos,
(5,248)vinaque et argenti magnum
dat ferre talentum.
(5,249)Ipsis praecipuos ductoribus
addit honores:
(5,250)victori chlamydem auratam,
quam plurima circum
(5,251)purpura maeandro duplici
Meliboea cucurrit,
(5,252)intextusque puer frondosa
regius Ida
(5,253)veloces iaculo cervos
cursuque fatigat,
(5,254)acer, anhelanti similis,
quem praepes ab Ida
(5,255)sublimem pedibus rapuit
Iovis armiger uncis;
(5,256)longaevi palmas nequiquam ad
sidera tendunt
(5,257)custodes, saevitque canum
latratus in auras.
(5,258)At qui deinde locum tenuit
virtute secundum,
(5,259)levibus huic hamis consertam
auroque trilicem
(5,260)loricam, quam Demoleo
detraxerat ipse
(5,261)victor apud rapidum Simoenta
sub Ilio alto,
(5,262)donat habere viro, decus et
tutamen in armis.
(5,263)Vix illam famuli Phegeus
Sagarisque ferebant
(5,264)multiplicem, conixi umeris;
indutus at olim
(5,265)Demoleos cursu palantes
Troas agebat.
(5,266)Tertia dona facit geminos ex
aere lebetas,
(5,267)cymbiaque argento perfecta
atque aspera signis.
(5,268)Iamque adeo donati omnes
opibusque superbi
(5,269)puniceis ibant evincti
tempora taenis,
(5,270)cum saevo e scopulo multa
vix arte revolsus,
(5,271)amissis remis atque ordine
debilis uno,
(5,272)inrisam sine honore ratem
Sergestus agebat.
(5,273)Qualis saepe viae deprensus
in aggere serpens,
(5,274)aerea quem obliquum rota
transiit, aut gravis ictu
(5,275)seminecem liquit saxo
lacerumque viator;
(5,276)nequiquam longos fugiens dat
corpore tortus,
(5,277)parte ferox, ardensque oculis,
et sibila colla
(5,278)arduus attollens, pars
volnere clauda retentat
(5,279)nexantem nodis seque in sua
membra plicantem:
(5,280)tali remigio navis se tarda
movebat;
(5,281)vela facit tamen, et velis
subit ostia plenis.
(5,282)Sergestum Aeneas promisso
munere donat,
(5,283)servatam ob navem laetus
sociosque reductos.
(5,284)Olli serva datur, operum
haud ignara Minervae,
(5,285)Cressa genus, Pholoe,
geminique sub ubere nati.
(5,286)Hoc pius Acneas misso
certamine tendit
(5,287)gramineum in campum, quem
collibus undique curvis
(5,288)cingebant silvae, mediaque
in valle theatri
(5,289)circus erat; quo se multis
cum milibus heros
(5,290)consessu medium tulit
exstructoque resedit.
(5,291)Hic, qui forte velint rapido
contendere cursu,
(5,292)imitat pretiis animos, et
praemia ponit.
(5,293)Undique conveniunt leucri
mixtique Sicani,
(5,294)Nisus et Euryalus primi,
(5,295)Euryalus forma insignis
viridique iuventa,
(5,296)Nisus amore pio pueri; quos
deinde secutus
(5,297)regius egregia Priami de
stirpe Diores;
(5,298)hunc Salius simul et Patron,
quorum alter Acarnan,
(5,299)alter ab Arcadio Tegeaeae
sanguine gentis;
(5,300)tum duo Trinacrii iuvenes,
Helymus Panopesque,
(5,301)adsueti silvis, comites
senioris Acestae;
(5,302)multi praeterea, quos fama
obscura recondit.
(5,303)Aeneas quibus in mediis sic
deinde locutus:
(5,304)'Accipite haec animis,
laetasque advertite mentes:
(5,305)nemo ex hoc numero mihi non
donatus abibit.
(5,306)Gnosia bina dabo levato
lucida ferro
(5,307)spicula caelatamque argento
ferre bipennem;
(5,308)omnibus hic erit unus honos.
Tres praemia primi
(5,309)accipient flavaque caput
nectentur oliva.
(5,310)Primus equum phaleris
insignem victor habeto;
(5,311)alter Amazoniam pharetram
plenamque sagittis
(5,312)Threiciis, lato quam circum
amplectitur auro
(5,313)balteus et tereti subnectit
fibula gemma;
(5,314)tertius Argolica hac galea
contentus abito.'
(5,315)Haec ubi dicta, locum
capiunt, signoque repente
(5,316)corripiunt spatia audito,
limenque relinquunt,
(5,317)effusi nimbo similes, simul ultima
signant.
(5,318)Primus abit longeque ante
omnia corpora Nisus
(5,319)emicat, et ventis et
fulminis ocior alis;
(5,320)proximus huic, longo sed
proxumus intervallo,
(5,321)insequitur Salius; spatio
post deinde relicto
(5,322)tertius Euryalus:
(5,323)Euryalumque Helymus
sequitur; quo deinde sub ipso
(5,324)ecce volat calcemque terit
iam calce Diores,
(5,325)incumbens umero, spatia et
si plura supersint,
(5,326)transeat elapsus prior,
ambiguumque relinquat.
(5,327)Iamque fere spatio extremo
fessique sub ipsam
(5,328)finem adventabant, levi cum
sanguine Nisus
(5,329)labitur infelix, caesis ut
forte iuvencis
(5,330)fusus humum viridisque super
madefecerat herbas.
(5,331)Hic iuvenis iam victor ovans
vestigia presso
(5,332)haud tenuit titubata solo,
sed pronus in ipso
(5,333)concidit immundoque fimo
sacroque cruore.
(5,334)Non tamen Euryali, non ille
oblitus amorum;
(5,335)nam sese opposuit Salio per
lubrica surgens;
(5,336)ille autem spissa iacuit
revolutus harena.
(5,337)Emicat Euryalus, et munere
victor amici
(5,338)prima tenet, plausuque volat
fremituque secundo.
(5,339)Post Helymus subit, et nunc
tertia palma Diores.
(5,340)Hic totum caveae consessum
ingentis et ora
(5,341)prima patrum magnis Salius
clamoribus implet,
(5,342)ereptumque dolo reddi sibi
poscit honorem.
(5,343)Tutatur favor Euryalum,
lacrimaeque decorae,
(5,344)gratior et pulchro veniens
in corpore virtus.
(5,345)Adiuvat et magna proclamat
voce Diores,
(5,346)qui subiit palmae,
frustraque ad praemia venit
(5,347)ultima, si primi Salio
reddentur honores.
(5,348)Tum pater Aeneas 'Vestra'
inquit 'munera vobis
(5,349)certa manent, pueri, et
palmam movet ordine nemo;
(5,350)me liceat casus misereri
insontis amici.'
(5,351)Sic fatus, tergum Gaetuli
immane leonis
(5,352)dat Salio, villis onerosum
atque unguibus aureis.
(5,353)Hic Nisus, 'Si tanta' inquit
'sunt praemia victis,
(5,354)et te lapsorum miseret, quae
munera Niso
(5,355)digna dabis, primam merui
qui laude coronam,
(5,356)ni me, quae Salium, fortuna
inimica tulisset?
(5,357)Et simul his dictis faciem
ostentabat et udo
(5,358)turpia membra fimo. Risit
pater optimus olli
(5,359)et clipeum efferri iussit,
Didymaonis artem,
(5,360)Neptuni sacro Danais de
poste refixum.
(5,361)Hoc iuvenem egregium
praestanti munere donat;
(5,362)Post, ubi confecti cursus,
et dona peregit:
(5,363)'Nunc, si cui virtus
animusque in pectore praesens,
(5,364)adsit, et evinctis attollat
brachia palmis.'
(5,365)Sic ait, et geminum pugnae
proponit honorem,
(5,366)victori velatum auro
vittisque iuvencum,
(5,367)ensem atque insignem galeam
solacia victo.
(5,368)Nec mora: continuo vastis
cum viribus effert
(5,369)ora Dares, magnoque virum se
murmure tollit;
(5,370)solus qui Paridem solitus
contendere contra,
(5,371)idemque ad tumulum, quo
maximus occubat Hector,
(5,372)victorem Buten immani
corpore, qui se
(5,373)Bebrycia veniens Amyci de
gente ferebat,
(5,374)perculit, et fulva
moribundum extendit harena.
(5,375)Talis prima Dares caput
altum in proelia tollit,
(5,376)ostenditque umeros latos,
alternaque iactat
(5,377)brachia protendens, et
verberat ictibus auras.
(5,378)Quaeritur huic alius; nec
quisquam ex agmine tanto
(5,379)audet adire virum manibusque
inducere caestus.
(5,380)Ergo alacris, cunctosque
putans excedere palma,
(5,381)Aeneae stetit aute pedes,
nec plura moratus
(5,382)tum laeva taurum cornu
tenet, atque ita fatur:
(5,383)'Nate dea, si nemo audet se
credere pugnae,
(5,384)quae finis standi? Quo me
decet usque teneri?
(5,385)Ducere dona iube.' Cuncti
simul ore fremebant
(5,386)Dardanidae, reddique viro
promissa iubebant.
(5,387)Hic gravis Entellum dictis
castigat Acestes,
(5,388)proximus ut viridante toro
consederat herbae:
(5,389)'Entelle, heroum quondam
fortissime frustra,
(5,390)tantane tam patiens nullo
certamine tolli
(5,391)dona sines? Ubi nunc nobis
deus ille magister
(5,392)requiquam memoratus Eryx?
Ubi fama per omnem
(5,393)Trinacriam, et spolia illa
tuis pendentia tectis?'
(5,394)Ille sub haec: 'Non laudis
amor, nec gloria cessit
(5,395)pulsa metu; sed enim gelidus
tardante senecta
(5,396)sanguis hebet, frigentque
effetae in corpore vires.
(5,397)Si mihi, quae quondam
fuerat, quaque improbus iste
(5,398)exsultat fidens, si nunc
foret illa iuventas,
(5,399)haud equidem pretio inductus
pulchroque iuvenco
(5,400)venissem, nec dona moror.'
Sic deinde locutus
(5,401)in medium geminos immani
pondere caestus
(5,402)proiecit, quibus acer Eryx
in proelia suetus
(5,403)ferre manum, duroque
intendere brachia tergo.
(5,404)Obstipuere animi: tantorum
ingentia septem
(5,405)terga boum plumbo insuto
ferroque rigebant.
(5,406)Ante omnes stupet ipse
Dares, longeque recusat;
(5,407)magnanimusque Anchisiades et
pondus et ipsa
(5,408)huc illuc vinclorum immensa
volumina versat.
(5,409)Tum senior talis referebat
pectore voces:
(5,410)'Quid, si quis caestus
ipsius et Herculis arma
(5,411)vidisset, tristemque hoc
ipso in litore pugnam?
(5,412)Haec germanus Eryx quondam
tuus arma gerebat; --
(5,413)sanguine cernis adhuc
sparsoque infecta cerebro; --
(5,414)his magnum Alciden contra
stetit; his ego suetus,
(5,415)dum melior vires sanguis
dabat, aemula necdum
(5,416)temporibus geminis canebat
sparsa senectus.
(5,417)Sed si nostra Dares haec
Troius arma recusat,
(5,418)idque pio sedet Aeneae,
prohat auctor Acestes,
(5,419)aequemus pugnas. Erycis tibi
terga remitto;
(5,420)solve metus; et tu Troianos
exue caestus.'
(5,421)Haec fatus, duplicem ex
umeris reiecit amictum
(5,422)et magnos membrorum artus,
magna ossa lacertosque
(5,423)exuit, atque ingens media
consistit harena.
(5,424)Tum satus Anchisa caestus
pater extulit aequos,
(5,425)et paribus palmas amborum
innexuit armis.
(5,426)Constitit in digitos
extemplo arrectus uterque,
(5,427)brachiaque ad superas
interritus extulit auras.
(5,428)Abduxere retro longe capita
ardua ab ictu,
(5,429)immiscentque manus manibus,
pugnamque lacessunt.
(5,430)Ille pedum melior motu,
fretusque iuventa;
(5,431)hic membris et mole valens,
sed tarda trementi
(5,432)genua labant, vastos quatit
aeger anhelitus artus.
(5,433)Multa viri nequiquam inter
se volnera iactant,
(5,434)multa cavo lateri
ingeminant, et pectore vastos
(5,435)dant sonitus, erratque auris
et tempora circum
(5,436)crebra manus, duro crepitant
sub volnere malae.
(5,437)Stat gravis Entellus nisuque
immotus eodem,
(5,438)corpore tela modo atque
oculis vigilantibus exit.
(5,439)Ille, velut celsam oppugnat
qui molibus urbem,
(5,440)aut montana sedet circum
castella sub armis,
(5,441)nunc hos, nunc illos aditus,
omnemque pererrat
(5,442)arte locum, et variis
adsultibus inritus urguet.
(5,443)Ostendit dextram insurgens
Entellus, et alte
(5,444)extulit: ille ictum
venientem a vertice velox
(5,445)praevidit, celerique elapsus
corpore cessit.
(5,446)Entellus vires in ventum
effudit, et ultro
(5,447)ipse gravis graviterque ad
terram pondere vasto
(5,448)concidit, ut quondam cava
concidit aut Erymantho,
(5,449)aut Ida in magna, radicibus
eruta pinus.
(5,450)Consurgunt studiis Teucri et
Trinacria pubes;
(5,451)it clamor caelo, primusque
accurrit Acestes,
(5,452)aequaevumque ab humo
miserans attollit amicum.
(5,453)At non tardatus casu neque
territus heros
(5,454)acrior ad pugnam redit ac
vim suscitat ira.
(5,455)Tum pudor incendit vires et
conscia virtus,
(5,456)praecipitemque Daren ardens
agit aequore toto,
(5,457)nunc dextra ingeminans
ictus, nunc ille sinistra;
(5,458)nec mora, nec requies: quam
multa grandine nimbi
(5,459)culminibus crepitant, sic
densis ictibus heros
(5,460)creber utraque manu pulsat
versatque Dareta.
(5,461)Tum pater Aeneas procedere
longius iras
(5,462)et saevire animis Entellum
haud passus acerbis;
(5,463)sed finem imposuit pugnae,
fessumque Dareta
(5,464)eripuit mulcens dictis, ac
talia fatur:
(5,465)'Infelix, quae tanta animum
dementia cepit?
(5,466)Non vires alias conversaque
numina sentis?
(5,467)Cede deo.' Dixitque et
proelia voce diremit.
(5,468)Ast illum fidi aequales,
genua aegra trahentem,
(5,469)iactantemque utroque caput,
crassumque cruorem
(5,470)ore eiectantem mixtosque in
sanguine dentes,
(5,471)ducunt ad naves; galeamque
ensemque vocati
(5,472)accipiunt; palmam Entello
taurumque relinquunt.
(5,473)Hic victor, superans animis tauroque
superbus:
(5,474)'Nate dea, vosque haec'
inquit 'cognoscite, Teucri,
(5,475)et mihi quae fuerint
iuvenali in corpore vires,
(5,476)et qua servetis revocatum a
morte Dareta.'
(5,477)Dixit, et adversi contra
stetit ora iuvenci,
(5,478)qui donum adstabat pugnae,
durosque reducta
(5,479)libravit dextra media inter
cornua caestus,
(5,480)arduus, effractoque inlisit
in ossa cerebro.
(5,481)sternitur exanimisque
tremens procumbit humi bos.
(5,482)Ille super tales effundit
pectore voces:
(5,483)'Hanc tibi, Eryx, meliorem
animam pro morte Daretis
(5,484)persolvo; hic victor caestus
artemque repono.'
(5,485)Protinus Aeneas celeri
certare sagitta
(5,486)invitat qui forte velint, et
praemia ponit,
(5,487)ingentique manu malum de
nave Seresti
(5,488)erigit, et volucrem traiecto
in fune columbam,
(5,489)quo tendant ferrum, malo
suspendit ab alto.
(5,490)Convenere viri, deiectamque
aerea sortem
(5,491)accepit galea; et primus
clamore secundo
(5,492)Hyrtacidae ante omnes exit
locus Hippocoontis;
(5,493)quem modo navali Mnestheus
certamine victor
(5,494)consequitur, viridi
Mnestheus evinctus oliva.
(5,495)Tertius Eurytion, tuus, o
clarissime, frater,
(5,496)Pandare, qui quondam, iussus
confundere foedus,
(5,497)in medios telum torsisti
primus Achivos.
(5,498)Extremus galeaque ima
subsedit Acestes,
(5,499)ausus et ipse manu iuvenum
temptare laborem.
(5,500)Tum validis flexos incurvant
viribus arcus
(5,501)pro se quisque viri, et
depromunt tela pharetris.
(5,502)Primaque per caelum, nervo
stridente, sagitta
(5,503)Hyrtacidae iuvenis volucres
diverberat auras;
(5,504)et venit, adversique
infigitur arbore mali.
(5,505)Intremuit malus, timuitque
exterrita pennis
(5,506)ales, et ingenti sonuerunt
omnia plausu.
(5,507)Post acer Mnestheus adducto
constitit arcu,
(5,508)alta petens, pariterque
oculos telumque tetendit.
(5,509)Ast ipsam miserandus avem
contingere ferro
(5,510)non valuit: nodos et vincula
linea rupit,
(5,511)quis innexa pedem malo
pendebat ab alto:
(5,512)illa notos atque alta volans
in nubila fugit.
(5,513)Tum rapidus, iamdudum arcu
contenta parato
(5,514)tela tenens, fratrem
Eurytion in Pota vocavit,
(5,515)iam vacuo laetam caelo
speculatus, et alis
(5,516)plaudentem nigra figit sub
nube columbam.
(5,517)Decidit exanimis, vitamque
reliquit in astris
(5,518)aetheriis, fixamque refert
delapsa sagittam.
(5,519)Amissa solus palma superabat
Acestes;
(5,520)qui tamen aerias telum
contendit in auras,
(5,521)ostentans artemque pater
arcumque sonantem.
(5,522)Hic oculis subito obicitur
magnoque futurum
(5,523)augurio monstrum; docuit
post exitus ingens,
(5,524)seraque terrifici cecinerunt
omina vates.
(5,525)Namque volans liquidis in
nubibus arsit harundo,
(5,526)signavitque viam flammis,
tenuisque recessit
(5,527)consumpta in ventos, caelo
ceu saepe refixa
(5,528)transcurrunt crinemque
volantia sidera ducunt.
(5,529)Attonitis haesere animis,
superosque precati
(5,530)Trinacrii Teucrique viri;
nec maximus omen
(5,531)abnuit Aeneas; sed laetum
amplexus Acesten
(5,532)muneribus cumulat magnis, ac
talia fatur:
(5,533)'Sume, pater; nam te voluit
rex magnus Olympi
(5,534)talibus auspiciis exsortem
ducere honores.
(5,535)Ipsius Anchisae longaevi hoc
munus habebis,
(5,536)cratera impressum signis,
quem Thracius olim
(5,537)Anchisae genitori in magno
munere Cisseus
(5,538)ferre sui dederat monumentum
et pignus amoris.'
(5,539)Sic fatus cingit viridanti
tempora lauro,
(5,540)et primum ante omnes
victorem appellat Acesten.
(5,541)Nec bonus Eurytion praelato
invidit honori,
(5,542)quamvis solus avem caelo
deiecit ab alto.
(5,543)Proximus ingreditur donis,
qui vincula rupit;
(5,544)extremus, volucri qui fixit
arundine malum.
(5,545)At pater Aeneas, nondum
certamine misso,
(5,546)custodem ad sese comitemque
impubis Iuli
(5,547)Epytiden vocat, et fidam sic
fatur ad aurem:
(5,548)'Vade age, et Ascanio, si
iam puerile paratum
(5,549)agmen habet secum, cursusque
instruxit equorum,
(5,550)ducat avo turmas, et sese
ostendat in armis,
(5,551)dic' ait. Ipse omnem longo
decedere circo
(5,552)infusum populum, et campos
iubet esse patentes.
(5,553)Incedunt pueri, pariterque
ante ora parentum
(5,554)frenatis lucent in equis,
quos omnis euntes
(5,555)Trinacriae mirata fremit
Troiaeque iuventus.
(5,556)omnibus in morem tonsa coma
pressa corona;
(5,557)cornea bina ferunt praefixa
hastilia ferro;
(5,558)pars levis umero pharetras;
it pectore summo
(5,559)flexilis obtorti per collum
circulus auri.
(5,560)Tres equitum numero turmae,
ternique vagantur
(5,561)ductores: pueri bis seni
quemque secuti
(5,562)agmine partito fulgent
paribusque magistris.
(5,563)Una acies iuvenum, ducit
quam parvus ovantem
(5,564)nomen avi referens Priamus,
-- tua clara, Polite,
(5,565)progenies, auctura Italos,
-- quem Thracius albis
(5,566)portat equus bicolor
maculis, vestigia primi
(5,567)alba pedis frontemque
ostentans arduus albam.
(5,568)Alter Atys, genus unde Atii
duxere Latini,
(5,569)parvus Atys, pueroque puer
dilectus Iulo.
(5,570)Extremus, formaque ante
omnis pulcher, Iulus
(5,571)Sidonio est invectus equo,
quem candida Dido
(5,572)esse sui dederat monumentum
et pignus amoris.
(5,573)Cetera Trinacrii pubes
senioris Acestae
(5,574)fertur equis.
(5,575)Excipiunt plausu pavidos,
gaudentque tuentes
(5,576)Dardanidae, veterumque
adgnoscunt ora parentum.
(5,577)Postquam omnem laeti
consessum oculosque suorum
(5,578)lustravere in equis, signum
clamore paratis
(5,579)Epytides longe dedit
insonuitque flagello.
(5,580)Olli discurrere pares, atque
agmina terni
(5,581)diductis solvere choris,
rursusque vocati
(5,582)convertere vias infestaque
tela tulere.
(5,583)Inde alios ineunt cursus aliosque
recursus
(5,584)adversi spatiis, alternosque
orbibus orbes
(5,585)impediunt, pugnaeque cient
simulacra sub armis;
(5,586)et nunc terga fuga nudant,
nunc spicula vertunt
(5,587)infensi, facta pariter nunc
pace feruntur.
(5,588)Ut quondam Creta fertur Labyrinthus
in alta
(5,589)parietibus textum caecis
iter, ancipitemque
(5,590)mille viis habuisse dolum,
qua signa sequendi
(5,591)falleret indeprensus et
inremeabilis error;
(5,592)haud alio Teucrum nati
vestigia cursu
(5,593)impediunt texuntque fugas et
proelia ludo,
(5,594)delphinum similes, qui per
maria umida nando
(5,595)Carpathium Libycumque
secant, [luduntque per undas.]
(5,596)Hunc morem cursus atque haec
certamina primus
(5,597)Ascanius, Longam muris cum
cingeret Albam,
(5,598)rettulit, et priscos docuit
celebrare Latinos,
(5,599)quo puer ipse modo, secum
quo Troia pubes;
(5,600)Albani docuere suos; hinc
maxima porro
(5,601)accepit Roma, et patrium
servavit honorem;
(5,602)Troiaque nunc pueri,
Troianum dicitur agmen.
(5,603)Hac celebrata tenus sancto
certamina patri.
(5,604)Hic primum fortuna fidem
mutata novavit.
(5,605)Dum variis tumulo referunt
sollemnia ludis,
(5,606)Irim de caelo misit Saturnia
Iuno
(5,607)Iliacam ad classem,
ventosque adspirat eunti,
(5,608)multa movens, necdum
antiquum saturata dolorem.
(5,609)Illa, viam celerans per
mille coloribus arcum,
(5,610)nulli visa cito decurrit
tramite virgo.
(5,611)Conspicit ingentem
concursum, et litora lustrat,
(5,612)desertosque videt portus
classemque relictam.
(5,613)At procul in sola secretae Troades
acta
(5,614)amissum Anchisen flebant,
cunctaeque profundum
(5,615)pontum adspectabant flentes.
'Heu tot vada fessis
(5,616)et tantum superesse maris!'
vox omnibus una.
(5,617)Urbem orant; taedet pelagi
perferre laborem.
(5,618)Ergo inter medias sese haud
ignara nocendi
(5,619)conicit, et faciemque deae
vestemque reponit;
(5,620)fit Beroe, Tmarii coniunx
longaeva Dorycli,
(5,621)cui genus et quondam nomen
natique fuissent;
(5,622)ac sic Dardanidum mediam se
matribus infert:
(5,623)'O miserae, quas non manus'
inquit 'Achaica bello
(5,624)traxerit ad letum patriae
sub moenibus! O gens
(5,625)infelix, cui te exitio
Fortuna reservat?
(5,626)Septuma post Troiae
exscidium iam vertitur aestas,
(5,627)eum freta, cum terras omnes,
tot inhospita saxa
(5,628)sideraque emensae ferimur,
dum per mare magnum
(5,629)Italiam sequimur fugientem,
et volvimur undis.
(5,630)Hic Erycis fines fraterni,
atque hospes Acestes:
(5,631)quis prohibet muros iacere
et dare civibus urbem?
(5,632)O patria et rapti nequiquam
ex hoste Penates,
(5,633)nullane iam Troiae dicentur
moenia? Nusquam
(5,634)Hectoreos amnes, Xanthum et
Simoenta, videbo?
(5,635)Quin agite et mecum
infaustas exurite puppes.
(5,636)Nam mihi Cassandrae per
somnum vatis imago
(5,637)ardentes dare visa faces:
''Hic quaerite Troiam;
(5,638)hic domus est'' inquit
''vobis.'' Iam tempus agi res,
(5,639)uec tantis mora prodigiis.
En quattuor arae
(5,640)Neptuno; deus ipse faces
animumque ministrat.'
(5,641)Haec memorans, prima
infensum vi corripit ignem,
(5,642)sublataque procul dextra
conixa coruscat,
(5,643)et iacit: arrectae mentes
stupefactaque corda
(5,644)Iliadum. Hic una e multis,
quae maxima natu,
(5,645)Pyrgo, tot Priami natorum
regia nutrix:
(5,646)'Non Beroe vobis, non haec
Rhoeteia, matres,
(5,647)est Dorycli coniunx; divini
signa decoris
(5,648)ardentesque notate oculos;
qui spiritus illi,
(5,649)qui voltus, vocisque sonus,
vel gressus eunti.
(5,650)Ipsa egomet dudum Beroen
digressa reliqui
(5,651)aegram, indignantem, tali
quod sola careret
(5,652)munere, nec meritos Anchisae
inferet honores.'
(5,653)Haec effata.
(5,654)At matres primo ancipites
oculisque malignis
(5,655)ambiguae spectare rates
miserum inter amorem
(5,656)praesentis terrae fatisque
vocantia regna,
(5,657)cum dea se paribus per
caelum sustulit alis,
(5,658)ingentemque fuga secuit sub
nubibus arcum.
(5,659)Tum vero attonitae monstris
actaeque furore
(5,660)conclamant, rapiuntque focis
penetralibus ignem;
(5,661)pars spoliant aras, frondem
ac virgulta facesque
(5,662)coniciunt. Furit immissis
Volcanus habenis
(5,663)transtra per et remos et
pictas abiete puppes.
(5,664)Nuntius Anchisae ad tumulum
cuneosque theatri
(5,665)incensas perfert naves
Eumelus, et ipsi
(5,666)respiciunt atram in nimbo
volitare favillam.
(5,667)Primus et Ascanius, cursus
ut laetus equestres
(5,668)ducebat, sic acer equo
turbata petivit
(5,669)castra, nec exanimes possunt
retinere magistri.
(5,670)'Quis furor iste novus? Quo
nunc, quo tenditis' inquit,
(5,671)'heu, miserae cives? Non
hostem inimicaque castra
(5,672)Argivum, vestras spes
uritis. En, ego vester
(5,673)Ascanius!' Galeam ante pedes
proiecit inanem,
(5,674)qua ludo indutus belli
simulacra ciebat;
(5,675)accelerat simul Aeneas,
simul agmina Teucrum.
(5,676)Ast illae diversa metu per
litora passim
(5,677)diffugiunt, silvasque et
sicubi concava furtim
(5,678)saxa petunt; piget incepti
lucisque, suosque
(5,679)mutatae adgnoscunt,
excussaque pectore Iuno est.
(5,680)Sed non idcirco flammae
atque incendia vires
(5,681)indomitas posuere; udo sub
robore vivit
(5,682)stuppa vomens tardum fumum,
lentusque carinas
(5,683)est vapor, et toto descendit
corpore pestis,
(5,684)nec vires heroum infusaque
flumina prosunt.
(5,685)Tum pius Aeneas umeris
abscindere vestem,
(5,686)auxilioque vocare deos, et
tendere palmas:
(5,687)'Iuppiter omnipotens, si
nondum exosus ad unum
(5,688)Troianos, si quid pietas
antiqua labores
(5,689)respicit humanos, da flammam
evadere classi
(5,690)nunc, Pater, et tenues
Teucrum res eripe leto.
(5,691)Vel tu, quod superest
infesto fulmine morti,
(5,692)si mereor, demitte, tuaque
hic obrue dextra.'
(5,693)Vix haec ediderat, cum
effusis imbribus atra
(5,694)tempestas sine more furit,
tonitruque tremescunt
(5,695)ardua terrarum et campi;
ruit aethere toto
(5,696)turbidus imber aqua
densisque nigerrimus austris;
(5,697)implenturque super puppes;
semiusta madescunt
(5,698)robora; restinctus donec
vapor omnis, et omnes,
(5,699)quattuor amissis, servatae a
peste carinae.
(5,700)At pater Aeneas, casu
concussus acerbo,
(5,701)nunc huc ingentes, nunc
illuc pectore curas
(5,702)mutabat versans, Siculisne
resideret arvis,
(5,703)oblitus fatorum, Italasne
capesseret oras.
(5,704)Tum senior Nautes, unum
Tritonia Pallas
(5,705)quem docuit multaque
insignem reddidit arte,
(5,706)haec responsa dabat, vel
quae portenderet ira
(5,707)magna deum, vel quae fatorum
posceret ordo;
(5,708)isque his Aenean solatus
vocibus infit:
(5,709)'Nate dea, quo fata trahunt
retrahuntque, sequamur;
(5,710)quidquid erit, superanda
omnis fortuna ferendo est.
(5,711)Est tibi Dardanius divinae
stirpis Acestes:
(5,712)hunc cape consiliis socium
et coniunge volentem;
(5,713)huic trade, amissis superant
qui navibus, et quos
(5,714)pertaesum magni incepti
rerumque tuarum est;
(5,715)longaevosque senes ac fessas
aequore matres,
(5,716)et quidquid tecum invalidum metuensque
pericli est,
(5,717)delige, et his habeant
terris sine moenia fessi:
(5,718)urbem appellabunt permisso
nomine Acestam.'
(5,719)Talibus incensus dictis
senioris amici,
(5,720)tum vero in curas animo
diducitur omnes.
(5,721)Et nox atra polum bigis
subvecta tenebat:
(5,722)visa dehinc caelo facies
delapsa parentis
(5,723)Anchisae subito tales
effundere voces:
(5,724)'Nate, mihi vita quondam,
dum vita manebat,
(5,725)care magis, nate, Iliacis
exercite fatis,
(5,726)imperio Iovis huc venio, qui
classibus ignem
(5,727)depulit, et caelo tandem
miseratus ab alto est.
(5,728)Consiliis pare, quae nunc
pulcherrima Nautes
(5,729)dat senior; lectos iuvenes,
fortissima corda,
(5,730)defer in Italiam; gens dura
atque aspera cultu
(5,731)debellanda tibi Latio est.
Ditis tamen ante
(5,732)infernas accede domos, et
Averna per alta
(5,733)congressus pete, nate, meos.
Non me impia namque
(5,734)Tartara habent, tristes
umbrae, sed amoena piorum
(5,735)concilia Elysiumque colo.
Huc casta Sibylla
(5,736)nigrarum multo pecudum te
sanguine ducet:
(5,737)tum genus omne tuum, et quae
dentur moenia, disces.
(5,738)Iamque vale: torquet medios
Nox humida cursus,
(5,739)et me saevus equis Oriens
adflavit anhelis.'
(5,740)Dixerat, et tenuis fugit,
ceu fumus, in auras.
(5,741)Aeneas, 'Quo deinde ruis,
quo proripis?' inquit,
(5,742)'Quem fugis, aut quis te
nostris complexibus arcet?'
(5,743)Haec memorans cinerem et
sopitos suscitat ignes,
(5,744)Pergameumque Larem et canae
penetralia Vestae
(5,745)farre pio et plena supplex
veneratur acerra.
(5,746)Extemplo socios primumque
arcessit Acesten,
(5,747)et Iovis imperium et cari
praecepta parentis
(5,748)edocet, et quae nunc animo
sententia constet.
(5,749)Haud mora consiliis, nec
iussa recusat Acestes.
(5,750)Transcribunt urbi matres,
populumque volentem
(5,751)deponunt, animos nil magnae
laudis egentes.
(5,752)Ipsi transtra novant,
flammisque ambesa reponunt
(5,753)robora navigiis, aptant
remosque rudentesque,
(5,754)exigui numero, sed bello
vivida virtus.
(5,755)Interea Aeneas urbem designat
aratro
(5,756)sortiturque domos; hoc Ilium
et haec loca Troiam
(5,757)esse iubet. Gaudet regno
Troianus Acestes,
(5,758)indicitque forum et patribus
dat iura vocatis.
(5,759)Tum vicina astris, Erycino
in vertice sedes
(5,760)fundatur Veneri Idaliae, tumuloque
sacerdos
(5,761)ac lucus late sacer additur
Anchiseo.
(5,762)Iamque dies epulata novem
gens omnis, et aris
(5,763)factus honos: placidi
straverunt aequora venti,
(5,764)creber et adspirans rursus
vocat Auster in altum.
(5,765)Exoritur procurva ingens per
litora fletus;
(5,766)complexi inter se noctemque
diemque morantur.
(5,767)Ipsae iam matres, ipsi,
quibus aspera quondam
(5,768)visa maris facies et non
tolerabile nomen,
(5,769)ire volunt, omnemque fugae
perferre laborem.
(5,770)Quos bonus Aeneas dictis
solatur amicis,
(5,771)et consanguineo lacrimans
commendat Acestae.
(5,772)Tris Eryci vitulos et
Tempestatibus agnam
(5,773)caedere deinde iubet,
solvique ex ordine funem.
(5,774)Ipse, caput tonsae foliis
evinctus olivae,
(5,775)stans procul in prora
pateram tenet, extaque salsos
(5,776)proiicit in fluctus ac vina
liquentia fundit.
(5,777)Prosequitur surgens a puppi
ventus euntes.
(5,778)Certatim socii feriunt mare
et aequora verrunt.
(5,779)At Venus interea Neptunum
exercita curis
(5,780)adloquitur, talesque
effundit pectore questus:
(5,781)Iunonis gravis ira nec
exsaturabile pectus
(5,782)cogunt me, Neptune, preces
descendere in omnes;
(5,783)quam nec longa dies, pietas
nec mitigat ulla,
(5,784)nec Iovis imperio fatisque
infracta quiescit.
(5,785)Non media de gente Phrygum
exedisse nefandis
(5,786)urbem odiis satis est, nec
poenam traxe per omnem:
(5,787)reliquias Troiae, cineres
atque ossa peremptae
(5,788)insequitur: causas tanti
sciat illa furoris.
(5,789)Ipse mihi nuper Libycis tu
testis in undis
(5,790)quam molem subito excierit:
maria omnia caelo
(5,791)miscuit, Aeoliis nequiquam
freta procellis,
(5,792)in regnis hoc ausa tuis.
(5,793)Per scelus ecce etiam
Troianis matribus actis
(5,794)exussit foede puppes, et
classe subegit
(5,795)amissa socios ignotae
linquere terrae.
(5,796)Quod superest, oro, liceat
dare tuta per undas
(5,797)vela tibi, liceat Laurentem
attingere Thybrim:
(5,798)si concessa peto, si dant ea
moenia Parcae.'
(5,799)Tum Saturnius haec domitor
maris edidit alti:
(5,800)'Fas omne est, Cytherea,
meis te fidere regnis,
(5,801)unde genus ducis: merui
quoque; saepe furores
(5,802)compressi, et rabiem tantam
caelique marisque.
(5,803)Nec minor in terris, Xanthum
Simoentaque testor,
(5,804)Aeneae mihi cura tui. Cum
Troia Achilles
(5,805)exanimata sequens impingeret
agmina muris,
(5,806)milia multa daret leto,
gemerentque repleti
(5,807)amnes, nec reperire viam
atque evolvere posset
(5,808)in mare se Xanthus, Pelidae
tunc ego forti
(5,809)congressum Aenean nec dis
nec viribus aequis
(5,810)nube cava rapui, cuperem cum
vertere ab imo
(5,811)structa meis manibus
periurae moenia Troiae.
(5,812)Nunc quoque mens eadem
perstat mihi: pelle timores.
(5,813)Tutus, quos optas, portus
accedet Averni.
(5,814)Unus erit tantum, amissum
quem gurgite quaeres;
(5,815)unum pro multis dabitur
caput.'
(5,816)His ubi laeta deae permulsit
pectora dictis,
(5,817)iungit equos auro genitor,
spumantiaque addit
(5,818)frena feris, manibusque
omnes effundit habenas.
(5,819)Caeruleo per summa levis
volat aequora curru;
(5,820)subsidunt undae, tumidumque
sub axe tonanti
(5,821)sternitur aequor aquis;
fugiunt vasto aethere nimbi.
(5,822)Tum variae comitum facies,
immania cete,
(5,823)et senior Glauci chorus,
Inousque Palaemon,
(5,824)Tritonesque citi, Phorcique
exercitus omnis;
(5,825)laeva tenent Thetis, et
Melite, Panopeaque virgo,
(5,826)Nisaee, Spioque, Thaliaque,
Cymodoceque.
(5,827)Hic patris Aeneae suspensam
blanda vicissim
(5,828)gaudia pertemptant mentem:
iubet ocius omnes
(5,829)attolli malos, intendi
brachia velis.
(5,830)Una omnes fecere pedem
pariterque sinistros,
(5,831)nunc dextros solvere sinus;
una ardua torquent
(5,832)cornua detorquentque; ferunt
sua flamina classem.
(5,833)Princeps ante omnes densum
Palinurus agebat
(5,834)agmen; ad hunc alii cursum
contendere iussi.
(5,835)Iamque fere mediam caeli Nox
humida metam
(5,836)contigerat; placida laxabant
membra quiete
(5,837)sub remis fusi per dura
sedilia nautae:
(5,838)cum levis aetheriis delapsus
Somnus ab astris
(5,839)aera dimovit tenebrosum et
dispulit umbras,
(5,840)te, Palinure, petens, tibi
somnia tristia portans
(5,841)insonti; puppique deus
consedit in alta,
(5,842)Phorbanti similis, funditque
has ore loquelas:
(5,843)'Iaside Palinure, ferunt
ipsa aequora classem;
(5,844)aequatae spirant aurae; datur
hora quieti.
(5,845)Pone caput, fessosque oculos
furare labori:
(5,846)ipse ego paulisper pro te
tua munera inibo.'
(5,847)Cui vix attollens Palinurus
lumina fatur:
(5,848)'Mene salis placidi voltum
fluctusque quietos
(5,849)ignorare iubes? Mene huic
confidere monstro?
(5,850)Aenean credam quid enim
fallacibus auris
(5,851)et caelo, totiens deceptus
fraude sereni?'
(5,852)Talia dicta dabat, clavumque
affixus et haerens
(5,853)nusquam amittebat, oculosque
sub astra tenebat.
(5,854)Ecce deus ramum Lethaeo rore
madentem,
(5,855)vique soporatum Stygia,
super utraque quassat
(5,856)tempora, cunctantique
natantia lumina solvit.
(5,857)Vix primos inopina quies
laxaverat artus,
(5,858)et super incumbens cum
puppis parte revolsa,
(5,859)cumque gubernaclo, liquidas proiecit
in undas
(5,860)praecipitem ac socios
nequiquam saepe vocantem;
(5,861)ipse volans tenues se
sustulit ales ad auras.
(5,862)Currit iter tutum non secius
aequore classis,
(5,863)promissisque patris Neptuni
interrita fertur.
(5,864)Iamque adeo scopulos Sirenum
advecta subibat,
(5,865)difficiles quondam
multorumque ossibus albos,
(5,866)tum rauca adsiduo longe sale
saxa sonabant:
(5,867)cum pater amisso fluitantem
errare magistro
(5,868)sensit, et ipse ratem
nocturnis rexit in undis,
(5,869)multa gemens, casuque animum
concussus amici
(5,870)'O nimium caelo et pelago
confise sereno,
(5,871)nudus in ignota, Palinure,
iacebis harena!'
(6,1)Sic fatur lacrimans, classique
immittit habenas,
(6,2)et tandem Euboicis Cumarum
adlabitur oris.
(6,3)Obvertunt pelago proras; tum
dente tenaci
(6,4)ancora fundabat naves, et
litora curvae
(6,5)praetexunt puppes. Iuvenum
manus emicat ardens
(6,6)litus in Hesperium; quaerit
pars semina flammae
(6,7)abstrusa in venis silicis,
pars densa ferarum
(6,8)tecta rapit silvas, inventaque
flumina monstrat.
(6,9)At pius Aeneas arces, quibus
altus Apollo
(6,10)praesidet, horrendaeque
procul secreta Sibyllae
(6,11)antrum immane petit, magnum
cui mentem animumque
(6,12)Delius inspirat vates,
aperitque futura.
(6,13)Iam subeunt Triviae lucos
atque aurea tecta.
(6,14)Daedalus, ut fama est,
fugiens Minoia regna,
(6,15)praepetibus pennis ausus se
credere caelo,
(6,16)insuetum per iter gelidas
enavit ad Arctos,
(6,17)Chalcidicaque levis tandem
super adstitit arce.
(6,18)Redditus his primum terris,
tibi, Phoebe, sacravit
(6,19)remigium alarum, posuitque
immania templa.
(6,20)In foribus letum Androgeo:
tum pendere poenas
(6,21)Cecropidae iussi -- miserum!
-- septena quotannis
(6,22)corpora natorum; stat ductis
sortibus urna.
(6,23)Contra elata mari respondet
Gnosia tellus:
(6,24)hic crudelis amor tauri,
suppostaque furto
(6,25)Pasiphae, mixtumque genus
prolesque biformis
(6,26)Minotaurus inest, Veneris
monumenta nefandae;
(6,27)hic labor ille domus et
inextricabilis error;
(6,28)magnum reginae sed enim
miseratus amorem
(6,29)Daedalus ipse dolos tecti
ambagesque resolvit,
(6,30)caeca regens filo vestigia.
Tu quoque magnam
(6,31)partem opere in tanto,
sineret dolor, Icare, haberes.
(6,32)Bis conatus erat casus
effingere in auro;
(6,33)bis patriae cecidere manus.
Quin protinus omnia
(6,34)perlegerent oculis, ni iam
praemissus Achates
(6,35)adforet, atque una Phoebi
Triviaeque sacerdos,
(6,36)Deiphobe Glauci, fatur quae
talia regi:
(6,37)'Non hoc ista sibi tempus
spectacula poscit;
(6,38)nunc grege de intacto septem
mactare iuvencos
(6,39)praestiterit, totidem lectas
de more bidentes.'
(6,40)Talibus adfata Aenean (nec
sacra morantur
(6,41)iussa viri), Teucros vocat
alta in templa sacerdos.
(6,42)Excisum Euboicae latus ingens
rupis in antrum,
(6,43)quo lati ducunt aditus
centum, ostia centum;
(6,44)unde ruunt totidem voces,
responsa Sibyllae.
(6,45)Ventum erat ad limen, cum
virgo. 'Poscere fata
(6,46)tempus' ait; 'deus, ecce,
deus!' Cui talia fanti
(6,47)ante fores subito non voltus,
non color unus,
(6,48)non comptae mansere comae;
sed pectus anhelum,
(6,49)et rabie fera corda tument;
maiorque videri,
(6,50)nec mortale sonans, adflata
est numine quando
(6,51)iam propiore dei. 'Cessas in
vota precesque,
(6,52)Tros' ait 'Aenea? Cessas?
Neque enim ante dehiscent
(6,53)attonitae magna ora domus.'
Et talia fata
(6,54)conticuit. Gelidus Teucris
per dura cucurrit
(6,55)ossa tremor, funditque preces
rex pectore ab imo:
(6,56)'Phoebe, graves Troiae semper
miserate labores,
(6,57)Dardana qui Paridis direxti
tela manusque
(6,58)corpus in Aeacidae, magnas
obeuntia terras
(6,59)tot maria intravi duce te,
penitusque repostas
(6,60)Massylum gentes praetentaque
Syrtibus arva,
(6,61)iam tandem Italiae fugientis
prendimus oras;
(6,62)hac Troiana tenus fuerit
Fortuna secuta.
(6,63)Vos quoque Pergameae iam fas
est parcere genti,
(6,64)dique deaeque omnes quibus
obstitit Ilium et ingens
(6,65)gloria Dardaniae. Tuque, O
sanctissima vates,
(6,66)praescia venturi, da, non
indebita posco
(6,67)regna meis fatis, Latio
considere Teucros
(6,68)errantisque deos agitataque
numina Troiae.
(6,69)Tum Phoebo et Triviae solido
de marmore templum
(6,70)instituam, festosque dies de
nomine Phoebi.
(6,71)Te quoque magna manent regnis
penetralia nostris:
(6,72)hic ego namque tuas sortes
arcanaque fata,
(6,73)dicta meae genti, ponam,
lectosque sacrabo,
(6,74)alma, viros. Foliis tantum ne
carmina manda,
(6,75)ne turbata volent rapidis
ludibria ventis;
(6,76)ipsa canas oro.' Finem dedit
ore loquendi.
(6,77)At, Phoebi nondum patiens,
immanis in antro
(6,78)bacchatur vates, magnum si
pectore possit
(6,79)excussisse deum; tanto magis
ille fatigat
(6,80)os rabidum, fera corda
domans, fingitque premendo.
(6,81)Ostia iamque domus patuere
ingentia centum
(6,82)sponte sua, vatisque ferunt
responsa per auras:
(6,83)'O tandem magnis pelagi
defuncte periclis!
(6,84)Sed terrae graviora manent.
In regna Lavini
(6,85)Dardanidae venient; mitte
hanc de pectore curam;
(6,86)sed non et venisse volent.
Bella, horrida bella,
(6,87)et Thybrim multo spumantem
sanguine cerno.
(6,88)Non Simois tibi, nec Xanthus,
nec Dorica castra
(6,89)defuerint; alius Latio iam
partus Achilles,
(6,90)natus et ipse dea; nec
Teucris addita Iuno
(6,91)usquam aberit; cum tu supplex
in rebus egenis
(6,92)quas gentes Italum aut quas
non oraveris urbes!
(6,93)Causa mali tanti coniunx
iterum hospita Teucris
(6,94)externique iterum thalami.
(6,95)Tu ne cede malis, sed contra
audentior ito,
(6,96)qua tua te Fortuna sinet. Via
prima salutis,
(6,97)quod minime reris, Graia
pandetur ab urbe.'
(6,98)Talibus ex adyto dictis
Cumaea Sibylla
(6,99)horrendas canit ambages
antroque remugit,
(6,100)obscuris vera involvens: ea
frena furenti
(6,101)concutit, et stimulos sub
pectore vertit Apollo.
(6,102)Ut primum cessit furor et
rabida ora quierunt,
(6,103)incipit Aeneas heros: 'Non
ulla laborum,
(6,104)O virgo, nova mi facies
inopinave surgit;
(6,105)omnia praecepi atque animo
mecum ante peregi.
(6,106)Unum oro: quando hic inferni
ianua regis
(6,107)dicitur, et tenebrosa palus
Acheronte refuso,
(6,108)ire ad conspectum cari
genitoris et ora
(6,109)contingat; doceas iter et
sacra ostia pandas.
(6,110)Illum ego per flammas et
mille sequentia tela
(6,111)eripui his umeris, medioque
ex hoste recepi;
(6,112)ille meum comitatus iter,
maria omnia mecum
(6,113)atque omnes pelagique minas
caelique ferebat,
(6,114)invalidus, vires ultra
sortemque senectae.
(6,115)Quin, ut te supplex peterem
et tua limina adirem,
(6,116)idem orans mandata dabat.
Gnatique patrisque,
(6,117)alma, precor, miserere; --
potes namque omnia, nec te
(6,118)nequiquam lucis Hecate
praefecit Avernis; --
(6,119)si potuit Manes arcessere
coniugis Orpheus,
(6,120)Threicia fretus cithara
fidibusque canoris,
(6,121)si fratrem Pollux alterna
morte redemit,
(6,122)itque reditque viam totiens.
Quid Thesea, magnum
(6,123)quid memorem Alciden? Et mi
genus ab Iove summo.'
(6,124)Talibus orabat dictis,
arasque tenebat,
(6,125)cum sic orsa loqui vates:
'Sate sanguine divom,
(6,126)Tros Anchisiade, facilis
descensus Averno;
(6,127)noctes atque dies patet atri
ianua Ditis;
(6,128)sed revocare gradum
superasque evadere ad auras,
(6,129)hoc opus, hic labor est.
Pauci, quos aequus amavit
(6,130)Iuppiter, aut ardens evexit
ad aethera virtus,
(6,131)dis geniti potuere. Tenent
media omnia silvae,
(6,132)Cocytusque sinu labens
circumvenit atro.
(6,133)Quod si tantus amor menti,
si tanta cupido est,
(6,134)bis Stygios innare lacus,
bis nigra videre
(6,135)Tartara, et insano iuvat
indulgere labori,
(6,136)accipe, quae peragenda
prius. Latet arbore opaca
(6,137)aureus et foliis et lento vimine
ramus,
(6,138)Iunoni infernae dictus
sacer; hunc tegit omnis
(6,139)lucus, et obscuris claudunt
convallibus umbrae.
(6,140)Sed non ante datur telluris
operta subire,
(6,141)auricomos quam quis
decerpserit arbore fetus.
(6,142)Hoc sibi pulchra suum ferri
Proserpina munus
(6,143)instituit. Primo avulso non
deficit alter
(6,144)aureus, et simili frondescit
virga metallo.
(6,145)Ergo alte vestiga oculis, et
rite repertum
(6,146)carpe manu; namque ipse
volens facilisque sequetur,
(6,147)si te fata vocant; aliter
non viribus ullis
(6,148)vincere, nec duro poteris
convellere ferro.
(6,149)Praeterea iacet exanimum
tibi corpus amici --
(6,150)heu nescis -- totamque
incestat funere classem,
(6,151)dum consulta petis nostroque
in limine pendes.
(6,152)Sedibus hunc refer ante suis
et conde sepulchro.
(6,153)Duc nigras pecudes; ea prima
piacula sunto:
(6,154)sic demum lucos Stygis et
regna invia vivis
(6,155)aspicies.' Dixit, pressoque
obmutuit ore.
(6,156)Aeneas maesto defixus lumina
voltu
(6,157)ingreditur, linquens antrum,
caecosque volutat
(6,158)eventus animo secum. Cui
fidus Achates
(6,159)it comes, et paribus curis
vestigia figit.
(6,160)Multa inter sese vario
sermone serebant,
(6,161)quem socium exanimem vates,
quod corpus humandum
(6,162)diceret. Atque illi Misenum
in litore sicco,
(6,163)ut venere, vident indigna
morte peremptum,
(6,164)Misenum Aeoliden, quo non
praestantior alter
(6,165)aere ciere viros, Martemque
accendere cantu.
(6,166)Hectoris hic magni fuerat
comes, Hectora circum
(6,167)et lituo pugnas insignis
obibat et hasta:
(6,168)postquam illum vita victor
spoliavit Achilles,
(6,169)Dardanio Aeneae sese
fortissimus heros
(6,170)addiderat socium, non
inferiora secutus.
(6,171)Sed tum, forte cava dum
personat aequora concha,
(6,172)demens, et cantu vocat in
certamina divos,
(6,173)aemulus exceptum Triton, si
credere dignum est,
(6,174)inter saxa virum spumosa
inmerserat unda.
(6,175)Ergo omnes magno circum
clamore fremebant,
(6,176)praecipue pius Aeneas. Tum
iussa Sibyllae,
(6,177)haud mora, festinant
flentes, aramque sepulchri
(6,178)congerere arboribus caeloque
educere certant.
(6,179)Itur in antiquam silvam,
stabula alta ferarum;
(6,180)procumbunt piceae, sonat
icta securibus ilex,
(6,181)fraxineaeque trabes cuneis
et fissile robur
(6,182)scinditur, advolvunt
ingentis montibus ornos.
(6,183)Nec non Aeneas opera inter
talia primus
(6,184)hortatur socios, paribusque
accingitur armis.
(6,185)Atque haec ipse suo tristi
cum corde volutat,
(6,186)aspectans silvam inmensam,
et sic voce precatur:
(6,187)'Si nunc se nobis ille
aureus arbore ramus
(6,188)ostendat nemore in tanto,
quando omnia vere
(6,189)heu nimium de te vates,
Misene, locuta est.'
(6,190)Vix ea fatus erat, geminae
cum forte columbae
(6,191)ipsa sub ora viri caelo
venere volantes,
(6,192)et viridi sedere solo. Tum
maximus heros
(6,193)maternas agnoscit aves,
laetusque precatur:
(6,194)'Este duces, O, si qua via
est, cursumque per auras
(6,195)dirigite in lucos, ubi
pinguem dives opacat
(6,196)ramus humum. Tuque, O,
dubiis ne defice rebus,
(6,197)diva parens.' Sic effatus
vestigia pressit,
(6,198)observans quae signa ferant,
quo tendere pergant.
(6,199)Pascentes illae tantum
prodire volando,
(6,200)quantum acie possent oculi
servare sequentum.
(6,201)Inde ubi venere ad fauces
grave olentis Averni,
(6,202)tollunt se celeres,
liquidumque per aera lapsae
(6,203)sedibus optatis geminae
super arbore sidunt,
(6,204)discolor unde auri per ramos
aura refulsit.
(6,205)Quale solet silvis brumali
frigore viscum
(6,206)fronde virere nova, quod non
sua seminat arbos,
(6,207)et croceo fetu teretis
circumdare truncos,
(6,208)talis erat species auri
frondentis opaca
(6,209)ilice, sic leni crepitabat
brattea vento.
(6,210)Corripit Aeneas extemplo
avidusque refringit
(6,211)cunctantem, et vatis portat
sub tecta Sibyllae.
(6,212)Nec minus interea Misenum in
litore Teucri
(6,213)flebant, et cineri ingrato
suprema ferebant.
(6,214)Principio pinguem taedis et
robore secto
(6,215)ingentem struxere pyram, cui
frondibus atris
(6,216)intexunt latera, et ferales
ante cupresios
(6,217)constituunt, decorantque
super fulgentibus armis.
(6,218)Pars calidos latices et aena
undantia flammis
(6,219)expediunt, corpusque lavant
frigentis et unguunt.
(6,220)Fit gemitus. Tum membra toro
defleta reponunt,
(6,221)purpureasque super vestes,
velamina nota,
(6,222)coniciunt. Pars ingenti
subiere feretro,
(6,223)triste ministerium, et
subiectam more parentum
(6,224)aversi tenuere facem.
Congesta cremantur
(6,225)turea dona, dapes, fuso
crateres olivo.
(6,226)Postquam conlapsi cineres et
flamma quievit
(6,227)reliquias vino et bibulam
lavere favillam,
(6,228)ossaque lecta cado texit
Corynaeus aeno.
(6,229)Idem ter socios pura
circumtulit unda,
(6,230)spargens rore levi et ramo
felicis olivae,
(6,231)lustravitque viros, dixitque
novissima verba.
(6,232)At pius Aeneas ingenti mole
sepulcrum
(6,233)imponit, suaque arma viro,
remumque tubamque,
(6,234)monte sub aerio, qui nunc
''Misenus'' ab illo
(6,235)dicitur, aeternumque tenet
per saecula nomen.
(6,236)His actis, propere
exsequitur praecepta Sibyllae.
(6,237)Spelunca alta fuit vastoque
immanis hiatu,
(6,238)scrupea, tuta lacu nigro
nemorumque tenebris,
(6,239)quam super haud ullae
poterant impune volantes
(6,240)tendere iter pennis -- talis
sese halitus atris
(6,241)faucibus effundens supera ad
convexa ferebat:
(6,242)[unde locum Grai dixerunt
nomine Aornon.]
(6,243)quattuor hic primum
nigrantis terga iuvencos
(6,244)constituit, frontique
invergit vina sacerdos;
(6,245)et summas carpens media
inter cornua saetas
(6,246)ignibus imponit sacris,
libamina prima,
(6,247)voce vocans Hecaten,
Caeloque Ereboque potentem.
(6,248)Supponunt alii cultros,
tepidumque cruorem
(6,249)suscipiunt pateris. Ipse
atri velleris agnam
(6,250)Aeneas matri Eumenidum
magnaeque sorori
(6,251)ense ferit, sterilemque
tibi. Proserpina, vaccam.
(6,252)Tum Stygio regi nocturnas
inchoat aras,
(6,253)et solida imponit taurorum
viscera flammis,
(6,254)pingue superque oleum
infundens ardentibus extis.
(6,255)Ecce autem, primi sub lumina
solis et ortus,
(6,256)sub pedibus mugire solum, et
iuga coepta moveri
(6,257)silvarum, visaeque canes
ululare per umbram,
(6,258)adventante dea. 'Procul O
procul este, profani,'
(6,259)conclamat vates, 'totoque
absistite luco;
(6,260)tuque invade viam, vaginaque
eripe ferrum:
(6,261)nunc animis opus, Aenea,
nunc pectore firmo.'
(6,262)Tantum effata, furens antro
se immisit aperto;
(6,263)ille ducem haud timidis
vadentem passibus aequat.
(6,264)Di, quibus imperium est
animarum, umbraeque silentes,
(6,265)et Chaos, et Phlegethon,
loca nocte tacentia late,
(6,266)sit mihi fas audita loqui;
sit numine vestro
(6,267)pandere res alta terra et
caligine mersas!
(6,268)Ibant obscuri sola sub nocte
per umbram,
(6,269)perque domos Ditis vacuas et
inania regna:
(6,270)quale per incertam lunam sub
luce maligna
(6,271)est iter in silvis, ubi
caelum condidit umbra
(6,272)Iuppiter, et rebus nox
abstulit atra colorem.
(6,273)Vestibulum ante ipsum,
primisque in faucibus Orci
(6,274)Luctus et ultrices posuere
cubilia Curae;
(6,275)pallentesque habitant Morbi,
tristisque Senectus,
(6,276)et Metus, et malesuada
Fames, ac turpis Egestas,
(6,277)terribiles visu formae:
Letumque, Labosque;
(6,278)tum consanguineus Leti
Sopor, et mala mentis
(6,279)Gaudia, mortiferumque
adverso in limine Bellum,
(6,280)ferreique Eumenidum thalami,
et Discordia demens,
(6,281)vipereum crinem vittis
innexa cruentis.
(6,282)In medio ramos annosaque
brachia pandit
(6,283)ulmus opaca, ingens, quam
sedem Somnia volgo
(6,284)Pana tenere ferunt,
foliisque sub omnibus haerent.
(6,285)Multaque praeterea variarum
monstra ferarum:
(6,286)Centauri in foribus
stabulant, Scyllaeque biformes,
(6,287)et centumgeminus Briareus,
ac belua Lernae
(6,288)horrendum stridens,
flammisque armata Chimaera,
(6,289)Gorgones Harpyiaeque et
forma tricorporis umbrae.
(6,290)Corripit hic subita trepidus
formidine ferrum
(6,291)Aeneas, strictamque aciem
venientibus offert,
(6,292)et, ni docta comes tenues
sine corpore vitas
(6,293)admoneat volitare cava sub
imagine formae,
(6,294)inruat, et frustra ferro
diverberet umbras.
(6,295)Hinc via, Tartarei quae fert
Acherontis ad undas.
(6,296)Turbidus hic caeno vastaque
voragine gurges
(6,297)aestuat, atque omnem Cocyto
eructat harenam.
(6,298)Portitor has horrendus aquas
et flumina servat
(6,299)terribili squalore Charon,
cui plurima mento
(6,300)canities inculta iacet;
stant lumina flamma,
(6,301)sordidus ex umeris nodo
dependet amictus.
(6,302)Ipse ratem conto subigit,
velisque ministrat,
(6,303)et ferruginea subvectat
corpora cymba,
(6,304)iam senior, sed cruda deo
viridisque senectus.
(6,305)Huc omnis turba ad ripas
effusa ruebat,
(6,306)matres atque viri,
defunctaque corpora vita
(6,307)magnanimum heroum, pueri
innuptaeque puellae,
(6,308)impositique rogis iuvenes
ante ora parentum:
(6,309)quam multa in silvis autumni
frigore primo
(6,310)lapsa cadunt folia, aut ad
terram gurgite ab alto
(6,311)quam multae glomerantur
aves, ubi frigidus annus
(6,312)trans pontum fugat, et
terris immittit apricis.
(6,313)Stabant orantes primi
transmittere cursum,
(6,314)tendebantque manus ripae
ulterioris amore.
(6,315)Navita sed tristis nunc hos
nunc accipit illos,
(6,316)ast alios longe submotos
arcet harena.
(6,317)Aeneas, miratus enim
motusque tumultu,
(6,318)'Dic' ait 'O virgo, quid
volt concursus ad amnem?
(6,319)Quidve petunt animae, vel
quo discrimine ripas
(6,320)hae linquunt, illae remis
vada livida verrunt?'
(6,321)Olli sic breviter fata est
longaeva sacerdos:
(6,322)'Anchisa generate, deum
certissima proles,
(6,323)Cocyti stagna alta vides
Stygiamque paludem,
(6,324)di cuius iurare timent et
fallere numen.
(6,325)Haec omnis, quam cernis,
inops inhumataque turba est;
(6,326)portitor ille Charon; hi,
quos vehit unda, sepulti.
(6,327)Nec ripas datur horrendas et
rauca fluenta
(6,328)transportare prius quam
sedibus ossa quierunt.
(6,329)Centum errant annos
volitantque haec litora circum;
(6,330)tum demum admissi stagna
exoptata revisunt.'
(6,331)Constitit Anchisa satus et
vestigia pressit,
(6,332)multa putans, sortemque
animo miseratus iniquam.
(6,333)Cernit ibi maestos et mortis
honore carentes
(6,334)Leucaspim et Lyciae ductorem
classis Oronten,
(6,335)quos, simul ab Troia ventosa
per aequora vectos,
(6,336)obruit Auster, aqua
involvens navemque virosque.
(6,337)Ecce gubernator sese
Palinurus agebat,
(6,338)qui Libyco nuper cursu, dum
sidera servat,
(6,339)exciderat puppi mediis
effusus in undis.
(6,340)Hunc ubi vix multa maestum
cognovit in umbra,
(6,341)sic prior adloquitur: 'Quis
te, Palinure, deorum
(6,342)eripuit nobis, medioque sub
aequore mersit?
(6,343)Dic age. Namque mihi, fallax
haud ante repertus,
(6,344)hoc uno responso animum
delusit Apollo,
(6,345)qui fore te ponto incolumem,
finesque canebat
(6,346)venturum Ausonios. En haec
promissa fides est?'
(6,347)Ille autem: 'Neque te Phoebi
cortina fefellit,
(6,348)dux Anchisiade, nec me deus
aequore mersit.
(6,349)Namque gubernaclum multa vi
forte revolsum,
(6,350)cui datus haerebam custos
cursusque regebam,
(6,351)praecipitans traxi mecum.
Maria aspera iuro
(6,352)non ullum pro me tantum
cepisse timorem,
(6,353)quam tua ne, spoliata armis,
excussa magistro,
(6,354)deficeret tantis navis
surgentibus undis.
(6,355)Tris Notus hibernas immensa
per aequora noctes
(6,356)vexit me violentus aqua; vix
lumine quarto
(6,357)prospexi Italiam summa
sublimis ab unda.
(6,358)Paulatim adnabam terrae; iam
tuta tenebam,
(6,359)ni gens crudelis madida cum
veste gravatum
(6,360)prensantemque uncis manibus
capita aspera montis
(6,361)ferro invasisset, praedamque
ignara putasset.
(6,362)Nunc me fluctus habet,
versantque in litore venti.
(6,363)Quod te per caeli iucundum lumen
et auras,
(6,364)per genitorem oro, per spes
surgentis Iuli,
(6,365)eripe me his, invicte,
malis: aut tu mihi terram
(6,366)inice, namque potes,
portusque require Velinos;
(6,367)aut tu, si qua via est, si
quam tibi diva creatrix
(6,368)ostendit -- neque enim,
credo, sine numine divom
(6,369)flumina tanta paras
Stygiamque innare paludem --
(6,370)da dextram misero, et tecum
me tolle per undas,
(6,371)sedibus ut saltem placidis
in morte quiescam.
(6,372)Talia fatus erat, coepit cum
talia vates:
(6,373)'Unde haec, o Palinure, tibi
tam dira cupido?
(6,374)Tu Stygias inhumatus aquas
amnemque severum
(6,375)Eumenidum aspicies, ripamve
iniussus adibis?
(6,376)Desine fata deum flecti
sperare precando.
(6,377)Sed cape dicta memor, duri
solatia casus.
(6,378)Nam tua finitimi, longe
lateque per urbes
(6,379)prodigiis acti caelestibus,
ossa piabunt,
(6,380)et statuent tumulum, et
tumulo sollemnia mittent,
(6,381)aeternumque locus Palinuri
nomen habebit.'
(6,382)His dictis curae emotae,
pulsusque parumper
(6,383)corde dolor tristi: gaudet
cognomine terrae.
(6,384)Ergo iter inceptum peragunt
fluvioque propinquant.
(6,385)Navita quos iam inde ut
Stygia prospexit ab unda
(6,386)per tacitum nemus ire
pedemque advertere ripae,
(6,387)sic prior adgreditur dictis,
atque increpat ultro:
(6,388)'Quisquis es, armatus qui
nostra ad flumina tendis,
(6,389)fare age, quid venias, iam
istinc, et comprime gressum.
(6,390)Umbrarum hic locus est,
somni noctisque soporae;
(6,391)corpora viva nefas Stygia
vectare carina.
(6,392)Nec vero Alciden me sum
laetatus euntem
(6,393)accepisse lacu, nec Thesea
Pirithoumque,
(6,394)dis quamquam geniti atque
invicti viribus essent.
(6,395)Tartareum ille manu custodem
in vincla petivit,
(6,396)ipsius a solio regis,
traxitque trementem;
(6,397)hi dominam Ditis thalamo
deducere adorti.'
(6,398)Quae contra breviter fata
est Amphrysia vates:
(6,399)'Nullae hic insidiae tales;
absiste moveri;
(6,400)nec vim tela ferunt; licet
ingens ianitor antro
(6,401)aeternum latrans exsanguis
terreat umbras,
(6,402)casta licet patrui servet
Proserpina limen.
(6,403)Troius Aeneas, pietate
insignis et armis,
(6,404)ad genitorem imas Erebi
descendit ad umbras.
(6,405)Si te nulla movet tantae
pietatis imago,
(6,406)at ramum hunc' (aperit
ramum, qui veste latebat)
(6,407)'adgnoscas.' Tumida ex ira
tum corda residunt.
(6,408)Nec plura his. Ille admirans
venerabile donum
(6,409)fatalis virgae, longo post
tempore visum,
(6,410)caeruleam advertit puppim,
ripaeque propinquat.
(6,411)Inde alias animas, quae per
iuga longa sedebant,
(6,412)deturbat, laxatque foros;
simul accipit alveo
(6,413)ingentem Aenean. Gemuit sub
pondere cymba
(6,414)sutilis, et multam accepit
rimosa paludem.
(6,415)Tandem trans fluvium
incolumis vatemque virumque
(6,416)informi limo glaucaque
exponit in ulva.
(6,417)Cerberus haec ingens latratu
regna trifauci
(6,418)personat, adverso recubans
immanis in antro.
(6,419)Cui vates, horrere videns
iam colla colubris,
(6,420)melle soporatam et medicatis
frugibus offam
(6,421)obicit. Ille fame rabida
tria guttura pandens
(6,422)corripit obiectam, atque
immania terga resolvit
(6,423)fusus humi, totoque ingens
extenditur antro.
(6,424)Occupat Aeneas aditum
custode sepulto,
(6,425)evaditque celer ripam
inremeabilis undae.
(6,426)Continuo auditae voces,
vagitus et ingens,
(6,427)infantumque animae flentes
in limine primo,
(6,428)quos dulcis vitae exsortes
et ab ubere raptos
(6,429)abstulit atra dies et funere
mersit acerbo;
(6,430)hos iuxta falso damnati
crimine mortis.
(6,431)Nec vero hae sine sorte
datae, sine iudice, sedes:
(6,432)quaesitor Minos urnam movet;
ille silentum
(6,433)conciliumque vocat vitasque
et crimina discit.
(6,434)Proxuma deinde tenent maesti
loca, qui sibi letum
(6,435)insontes peperere manu,
lucemque perosi
(6,436)proiecere animas. Quam
vellent aethere in alto
(6,437)nunc et pauperiem et duros
perferre labores!
(6,438)Fas obstat, tristisque palus
inamabilis undae
(6,439)alligat, et noviens Styx
interfusa coercet.
(6,440)Nec procul hinc partem fusi
monstrantur in omnem
(6,441)lugentes campi: sic illos nomine
dicunt.
(6,442)Hic, quos durus amor crudeli
tabe peredit,
(6,443)secreti celant calles et
myrtea circum
(6,444)silva tegit; curae non ipsa
in morte relinquunt.
(6,445)His Phaedram Procrimque
locis, maestamque Eriphylen
(6,446)crudelis nati monstrantem
volnera, cernit,
(6,447)Evadnenque et Pasiphaen; his
Laodamia
(6,448)it comes, et iuvenis
quondam, nunc femina, Caeneus,
(6,449)rursus et in veterem fato
revoluta figuram.
(6,450)Inter quas Phoenissa recens
a volnere Dido
(6,451)errabat silva in magna; quam
Troius heros
(6,452)ut primum iuxta stetit
adgnovitque per umbras
(6,453)obscuram, qualem primo qui
surgere mense
(6,454)aut videt, aut vidisse putat
per nubila lunam,
(6,455)demisit lacrimas, dulcique
adfatus amore est:
(6,456)'Infelix Dido, verus mihi
nuntius ergo
(6,457)venerat exstinctam, ferroque
extrema secutam?
(6,458)Funeris heu tibi causa fui?
Per sidera iuro,
(6,459)per superos, et si qua fides
tellure sub ima est,
(6,460)invitus, regina, tuo de
litore cessi.
(6,461)Sed me iussa deum, quae nunc
has ire per umbras,
(6,462)per loca senta situ cogunt
noctemque profundam,
(6,463)imperiis egere suis; nec
credere quivi
(6,464)hunc tantum tibi me discessu
ferre dolorem.
(6,465)Siste gradum, teque aspectu
ne subtrahe nostro.
(6,466)Quem fugis? Extremum fato,
quod te adloquor, hoc est.'
(6,467)Talibus Aeneas ardentem et
torva tuentem
(6,468)lenibat dictis animum,
lacrimasque ciebat.
(6,469)Illa solo fixos oculos
aversa tenebat,
(6,470)nec magis incepto voltum
sermone movetur,
(6,471)quam si dura silex aut stet
Marpesia cautes.
(6,472)landem corripuit sese, atque
inimica refugit
(6,473)in nemus umbriferum, coniunx
ubi pristinus illi
(6,474)respondet curis aequatque
Sychaeus amorem.
(6,475)Nec minus Aeneas, casu
concussus iniquo,
(6,476)prosequitur lacrimis longe,
et miseratur euntem.
(6,477)Inde datum molitur iter.
Iamque arva tenebant
(6,478)ultima, quae bello clari
secreta frequentant.
(6,479)Hic illi occurrit Tydeus,
hic inclutus armis
(6,480)Parthenopaeus et Adrasti
pallentis imago;
(6,481)hic multum fleti ad superos
belloque caduci
(6,482)Dardanidae, quos ille omnes
longo ordine cernens
(6,483)ingemuit, Glaucumque
Medontaque Thersilochumque,
(6,484)tris Antenoridas, Cererique
sacrum Polyphoeten,
(6,485)Idaeumque, etiam currus,
etiam arma tenentem.
(6,486)circumstant animae dextra
laevaque frequentes;
(6,487)nec vidisse semel satis est;
iuvat usque morari,
(6,488)et conferre gradum, et
veniendi discere causas.
(6,489)At Danaum proceres
Agamemnoniaeque phalanges
(6,490)ut videre virum fulgentiaque
arma per umbras,
(6,491)ingenti trepidare metu; pars
vertere terga,
(6,492)ceu quondam petiere rates;
pars tollere vocem
(6,493)exiguam, inceptus clamor
frustratur hiantes.
(6,494)Atque hic Priamiden laniatum
corpore toto
(6,495)Deiphobum videt et lacerum
crudeliter ora,
(6,496)ora manusque ambas,
populataque tempora raptis
(6,497)auribus, et truncas
inhonesto volnere nares.
(6,498)Vix adeo adgnovit pavitantem
et dira tegentem
(6,499)supplicia, et notis
compellat vocibus ultro:
(6,500)'Deiphobe armipotens, genus
alto a sanguine Teucri
(6,501)quis tam crudeles optavit
sumere poenas?
(6,502)Cui tantum de te licuit?
Mihi fama suprema
(6,503)nocte tulit fessum vasta te
caede Pelasgum
(6,504)procubuisse super confusae
stragis acervum.
(6,505)Tunc egomet tumulum Rhoeteo
litore inanem
(6,506)constitui, et magna Manes
ter voce vocavi.
(6,507)Nomen et arma locum servant;
te, amice, nequivi
(6,508)conspicere, et patria
decedens ponere terra.'
(6,509)Ad quae Priamides: 'Nihil O
tibi amice relictum;
(6,510)omnia Deiphobo solvisti et
funeris umbris.
(6,511)Sed me fata mea et scelus
exitiale Lacaenae
(6,512)his mersere malis; illa haec
monumenta reliquit.
(6,513)Namque ut supremam falsa
inter gaudia noctem
(6,514)egerimus, nosti; et nimium
meminisse necesse est.
(6,515)Cum fatalis equus saltu
super ardua venit
(6,516)Pergama, et armatum peditem
gravis attulit alvo,
(6,517)illa, chorum simulans,
evantes orgia circum
(6,518)ducebat Phrygias; flammam
media ipsa tenebat
(6,519)ingentem, et summa Danaos ex
arce vocabat.
(6,520)Tum me, confectum curis
somnoque gravatum,
(6,521)infelix habuit thalamus,
pressitque iacentem
(6,522)dulcis et alta quies
placidaeque simillima morti
(6,523)Egregia interea coniunx arma
omnia tectis
(6,524)amovet, et fidum capiti
subduxerat ensem;
(6,525)intra tecta vocat Menelaum,
et limina pandit,
(6,526)scilicet id magnum sperans
fore munus amanti,
(6,527)et famam exstingui veterum
sic posse malorum.
(6,528)Quid moror? Inrumpunt
thalamo; comes additur una
(6,529)hortator scelerum Aeolides.
Di, talia Grais
(6,530)instaurate, pio si poenas
ore reposco!
(6,531)Sed te qui vivum casus, age,
fare vicissim,
(6,532)attulerint. Pelagine venis
erroribus actus,
(6,533)an monitu divom? An quae te
Fortuna fatigat,
(6,534)ut tristes sine sole domos,
loca turbida, adires?'
(6,535)Hac vice sermonum roseis
Aurora quadrigis
(6,536)iam medium aetherio cursu
traiecerat axem;
(6,537)et fors omne datum traherent
per talia tempus;
(6,538)sed comes admonuit,
breviterque adfata Sibylla est:
(6,539)'Nox ruit, Aenea; nos flendo
ducimus horas.
(6,540)Hic locus est, partes ubi se
via findit in ambas:
(6,541)dextera quae Ditis magni sub
moenia tendit,
(6,542)hac iter Elysium nobis; at
laeva malorum
(6,543)exercet poenas, et ad impia
Tartara mittit.'
(6,544)Deiphobus contra: 'Ne saevi,
magna sacerdos;
(6,545)discedam, explebo numerum,
reddarque tenebris.
(6,546)I decus, i, nostrum;
melioribus utere fatis!'
(6,547)Tantum effatus, et in verbo
vestigia torsit.
(6,548)Respicit Aeneas subito, et
sub rupe sinistra
(6,549)moenia lata videt, triplici
circumdata muro,
(6,550)quae rapidus flammis ambit
torrentibus amnis,
(6,551)Tartareus Phlegethon,
torquetque sonantia saxa.
(6,552)Porta adversa ingens,
solidoque adamante columnae,
(6,553)vis ut nulla virum, non ipsi
exscindere bello
(6,554)caelicolae valeant; stat
ferrea turris ad auras,
(6,555)Tisiphoneque sedens, palla
succincta cruenta,
(6,556)vestibulum exsomnis servat
noctesque diesque,
(6,557)Hinc exaudiri gemitus, et
saeva sonare
(6,558)verbera; tum stridor ferri,
tractaeque catenae.
(6,559)Constitit Aeneas,
strepitumque exterritus hausit.
(6,560)'Quae scelerum facies, O
virgo, effare; quibusve
(6,561)urguentur poenis? Quis
tantus plangor ad auras?'
(6,562)Tum vates sic orsa loqui:
'Dux inclute Teucrum,
(6,563)nulli fas casto sceleratum
insistere limen;
(6,564)sed me cum lucis Hecate
praefecit Avernis,
(6,565)ipsa deum poenas docuit,
perque omnia duxit.
(6,566)Gnosius haec Rhadamanthus
habet, durissima regna,
(6,567)castigatque auditque dolos,
subigitque fateri,
(6,568)quae quis apud superos,
furto laetatus inani,
(6,569)distulit in seram commissa
piacula mortem.
(6,570)Continuo sontes ultrix
accincta flagello
(6,571)Tisiphone quatit insultans,
torvosque sinistra
(6,572)intentans angues vocat
agmina saeva sororum.
(6,573)Tum demum horrisono
stridentes cardine sacrae
(6,574)panduntur portae. Cernis
custodia qualis
(6,575)vestibulo sedeat, facies
quae limina servet?
(6,576)Quinquaginta atris immanis
hiatibus Hydra
(6,577)saevior intus habet sedem.
Tum Tartarus ipse
(6,578)bis patet in praeceps tantum
tenditque sub umbras,
(6,579)quantus ad aetherium caeli
suspectus Olympum.
(6,580)Hic genus antiquum Terrae,
Titania pubes,
(6,581)fulmine deiecti fundo
volvuntur in imo.
(6,582)'Hic et Aloidas geminos
immania vidi
(6,583)corpora, qui manibus magnum
rescindere caelum
(6,584)adgressi, superisque Iovem
detrudere regnis.
(6,585)Vidi et crudeles dantem
Salmonea poenas,
(6,586)dum flammas Iovis et sonitus
imitatur Olympi.
(6,587)Quattuor hic invectus equis
et lampada quassans
(6,588)per Graium populos mediaeque
per Elidis urbem
(6,589)ibat ovans, divomque sibi
poscebat honorem, --
(6,590)demens, qui nimbos et non
imitabile fulmen
(6,591)aere et cornipedum pulsu
simularet equorum.
(6,592)At pater omnipotens densa
inter nubila telum
(6,593)contorsit, non ille faces
nec fumea taedis
(6,594)lumina, praecipitemque
immani turbine adegit.
(6,595)Nec non et Tityon, Terrae
omniparentis alumnum,
(6,596)cernere erat, per tota novem
cui iubera corpus
(6,597)porrigitur, rostroque
immanis voltur obunco
(6,598)immortale iecur tondens fecundaque
poenis
(6,599)viscera, rimaturque epulis,
habitatque sub alto
(6,600)pectore, nec fibris requies
datur ulla renatis.
(6,601)[Quid memorem Lapithas,
Ixiona Pirithoumque?]
(6,602)quos super atra silex iam
iam lapsura cadentique
(6,603)imminet adsimilis; lucent
genialibus altis
(6,604)aurea fulcra toris,
epulaeque ante ora paratae
(6,605)regifico luxu; Furiarum
maxima iuxta
(6,606)accubat, et manibus prohibet
contingere mensas,
(6,607)exsurgitque facem attollens,
atque intonat ore.
(6,608)'Hic, quibus invisi fratres,
dum vita manebat,
(6,609)pulsatusve parens, et fraus
innexa clienti,
(6,610)aut qui divitiis soli
incubuere repertis,
(6,611)nec partem posuere suis
(quae maxima turba est),
(6,612)quique ob adulterium caesi,
quique arma secuti
(6,613)impia nec veriti dominorum
fallere dextras,
(6,614)inclusi poenam exspectant.
Ne quaere doceri
(6,615)quam poenam, aut quae forma
viros fortunave mersit.
(6,616)Saxum ingens volvunt alii,
radiisque rotarum
(6,617)districti pendent; sedet,
aeternumque sedebit,
(6,618)infelix Theseus; Phlegyasque
miserrimus omnis
(6,619)admonet, et magna testatur
voce per umbras:
(6,620)''Discite iustitiam moniti,
et non temnere divos.''
(6,621)Vendidit hic auro patriam,
dominumque potentem
(6,622)imposuit; fixit leges pretio
atque refixit;
(6,623)hic thalamum invasit natae
vetitosque hymenaeos;
(6,624)ausi omnes immane nefas,
ausoque potiti.
(6,625)Non, mihi si linguae centum
sint oraque centum,
(6,626)ferrea vox, omnis scelerum
comprendere formas,
(6,627)omnia poenarum percurrere
nomina possim.'
(6,628)Haec ubi dicta dedit Phoebi
longaeva sacerdos:
(6,629)'Sed iam age, carpe viam et
susceptum perfice munus;
(6,630)adceleremus' ait; 'Cyclopum
educta caminis
(6,631)moenia conspicio atque
adverso fornice portas,
(6,632)haec ubi nos praecepta
iubent deponere dona.'
(6,633)Dixerat, et pariter, gressi
per opaca viarum,
(6,634)corripiunt spatium medium,
foribusque propinquant.
(6,635)Occupat Aeneas aditum,
corpusque recenti
(6,636)spargit aqua, ramumque
adverso in limine figit.
(6,637)His demum exactis, perfecto
munere divae,
(6,638)devenere locos laetos et
amoena virecta
(6,639)fortunatorum nemorum
sedesque beatas.
(6,640)Largior hic campos aether et
lumine vestit
(6,641)purpureo, solemque suum, sua
sidera norunt.
(6,642)Pars in gramineis exercent
membra palaestris,
(6,643)contendunt ludo et fulva
luctantur harena;
(6,644)pars pedibus plaudunt
choreas et carmina dicunt.
(6,645)Nec non Threicius longa cum
veste sacerdos
(6,646)obloquitur numeris septem
discrimina vocum,
(6,647)iamque eadem digitis, iam
pectine pulsat eburno.
(6,648)Hic genus antiquum Teucri,
pulcherrima proles,
(6,649)magnanimi heroes, nati
melioribus annis,
(6,650)Ilusque Assaracusque et
Troiae Dardanus auctor.
(6,651)Arma procul currusque virum
miratur inanes.
(6,652)Stant terra defixae hastae,
passimque soluti
(6,653)per campum pascuntur equi.
Quae gratia currum
(6,654)armorumque fuit vivis, quae
cura nitentis
(6,655)pascere equos, eadem
sequitur tellure repostos.
(6,656)Conspicit, ecce, alios
dextra laevaque per herbam
(6,657)vescentis, laetumque choro
paeana canentis
(6,658)inter odoratum lauri nemus,
unde superne
(6,659)plurimus Eridani per silvam
volvitur amnis.
(6,660)Hic manus ob patriam
pugnando volnera passi,
(6,661)quique sacerdotes casti, dum
vita manebat,
(6,662)quique pii vates et Phoebo
digna locuti,
(6,663)inventas aut qui vitam
excoluere per artes,
(6,664)quique sui memores alios
fecere merendo,
(6,665)omnibus his nivea cinguntur
tempora vitta.
(6,666)Quos circumfusos sic est
adfata Sybilla,
(6,667)Musaeum ante omnes, medium
nam plurima turba
(6,668)hunc habet, atque umeris
exstantem suspicit altis:
(6,669)'Dicite, felices animae,
tuque, optime vates,
(6,670)quae regio Anchisen, quis
habet locus? Illius ergo
(6,671)venimus, et magnos Erebi
transnavimus amnes.'
(6,672)Atque huic responsum paucis
ita reddidit heros:
(6,673)'Nulli certa domus; lucis
habitamus opacis,
(6,674)riparumque toros et prata
recentia rivis
(6,675)incolimus. Sed vos, si fert
ita corde voluntas,
(6,676)hoc superate iugum; et
facili iam tramite sistam.'
(6,677)Dixit, et ante tulit
gressum, camposque nitentis
(6,678)desuper ostentat; dehinc
summa cacumina linquunt.
(6,679)At pater Anchises penitus
convalle virenti
(6,680)inclusas animas superumque
ad lumen ituras
(6,681)lustrabat studio recolens,
omnemque suorum
(6,682)forte recensebat numerum
carosque nepotes,
(6,683)fataque fortunasque virum
moresque manusque.
(6,684)Isque ubi tendentem adversum
per gramina videt
(6,685)Aenean, alacris palmas
utrasque tetendit,
(6,686)effusaeque genis lacrimae,
et vox excidit ore:
(6,687)'Venisti tandem, tuaque
exspectata parenti
(6,688)vicit iter durum pietas?
Datur ora tueri,
(6,689)nate, tua, et notas audire
et reddere voces?
(6,690)Sic equidem ducebam animo
rebarque futurum,
(6,691)tempora dinumerans' nec me
mea cura fefellit.
(6,692)Quas ego te terras et quanta
per aequora vectum
(6,693)accipio! quantis iactatum,
nate, periclis!
(6,694)Quam metui, ne quid Libyae
tibi regna nocerent!'
(6,695)Ille autem: 'Tua me,
genitor, tua tristis imago,
(6,696)saepius occurrens, haec
limina tendere adegit:
(6,697)stant sale Tyrrheno classes.
Da iungere dextram,
(6,698)da, genitor, teque amplexu
ne subtrahe nostro.'
(6,699)Sic memorans, largo fletu
simul ora rigabat.
(6,700)Ter conatus ibi collo dare
brachia circum,
(6,701)ter frustra comprensa manus
effugit imago,
(6,702)[par levibus ventis
volucrique simillima somno.]
(6,703)Interea videt Aeneas in
valle reducta
(6,704)seclusum nemus et virgulta
sonantia silvis,
(6,705)Lethaeumque, domos placidas
qui praenatat, amnem.
(6,706)Hunc circum innumerae gentes
populique volabant;
(6,707)ac -- velut in pratis ubi
apes aestate serena
(6,708)floribus insidunt variis, et
candida circum
(6,709)lilia funduntur -- strepit
omnis murmure campus.
(6,710)Horrescit visu subito,
causasque requirit
(6,711)inscius Aeneas, quae sint ea
flumina porro,
(6,712)quive viri tanto complerint
agmine ripas.
(6,713)Tum pater Anchises: 'Animae,
quibus altera fato
(6,714)corpora debentur, Lethaei ad
fluminis undam
(6,715)securos latices et longa
oblivia potant.
(6,716)[Has equidem memorare tibi
atque ostendere coram,]
(6,717)iampridem hanc prolem cupio
enumerare meorum,
(6,718)quo magis Italia mecum
laetere reperta.'
(6,719)'O pater, anne aliquas ad
caelum hinc ire putandum est
(6,720)sublimis animas, iterumque
ad tarda reverti
(6,721)corpora? Quae lucis miseris
tam dira cupido?'
(6,722)'Dicam equidem, nec te
suspensum, nate, tenebo'
(6,723)suscipit Anchises, atque
ordine singula pandit.
(6,724)'Principio caelum ac terras
camposque liquentis
(6,725)lucentemque globum Lunae
Titaniaque astra
(6,726)spiritus intus alit,
totamque infusa per artus
(6,727)mens agitat molem et magno
se corpore miscet.
(6,728)Inde hominum pecudumque
genus, vitaeque volantum,
(6,729)et quae marmoreo fert
monstra sub aequore pontus.
(6,730)Igneus est ollis vigor et
caelestis origo
(6,731)seminibus, quantum non noxia
corpora tardant,
(6,732)terrenique hebetant artus
moribundaque membra.
(6,733)Hinc metuunt cupiuntque,
dolent gaudentque, neque auras
(6,734)dispiciunt clausae tenebris
et carcere caeco.
(6,735)Quin et supremo cum lumine
vita reliquit,
(6,736)non tamen omne malum miseris
nec funditus omnes
(6,737)corporeae excedunt pestes,
penitusque necesse est
(6,738)multa diu concreta modis
inolescere miris.
(6,739)Ergo exercentur poenis, veterumque
malorum
(6,740)supplicia expendunt: aliae
panduntur inanes
(6,741)suspensae ad ventos; aliis
sub gurgite vasto
(6,742)infectum eluitur scelus, aut
exuritur igni;
(6,743)quisque suos patimur Manes;
exinde per amplum
(6,744)mittimur Elysium, et pauci
laeta arva tenemus;
(6,745)donec longa dies, perfecto
temporis orbe,
(6,746)concretam exemit labem,
purumque relinquit
(6,747)aetherium sensum atque aurai
simplicis ignem.
(6,748)Has omnes, ubi mille rotam
volvere per annos,
(6,749)Lethaeum ad fluvium deus
evocat agmine magno,
(6,750)scilicet immemores supera ut
convexa revisant,
(6,751)rursus et incipiant in
corpora velle reverti.'
(6,752)Dixerat Anchises, natumque
unaque Sibyllam
(6,753)conventus trahit in medios
turbamque sonantem,
(6,754)et tumulum capit, unde omnes
longo ordine possit
(6,755)adversos legere, et
venientum discere vultus.
(6,756)'Nunc age, Dardaniam prolem
quae deinde sequatur
(6,757)gloria, qui maneant Itala de
gente nepotes,
(6,758)inlustris animas nostrumque
in nomen ituras,
(6,759)expediam dictis, et te tua
fata docebo.
(6,760)Ille, vides, pura iuvenis
qui nititur hasta,
(6,761)proxuma sorte tenet lucis
loca, primus ad auras
(6,762)aetherias Italo commixtus
sanguine surget,
(6,763)silvius, Albanum nomen, tua
postuma proles,
(6,764)quem tibi longaevo serum
Lavinia coniunx
(6,765)educet silvis regem regumque
parentem,
(6,766)unde genus Longa nostrum
dominabitur Alba.
(6,767)'Proxumus ille Procas,
Troianae gloria gentis,
(6,768)et Capys, et Numitor, et qui
te nomine reddet
(6,769)Silvius Aeneas, pariter
pietate vel armis
(6,770)egregius, si umquam
regnandam acceperit Albam.
(6,771)Qui iuvenes! Quantas
ostentant, aspice, vires,
(6,772)atque umbrata gerunt civili
tempora quercu!
(6,773)Hi tibi Nomentum et Gabios
urbemque Fidenam,
(6,774)hi Collatinas imponent
montibus arces,
(6,775)Pometios Castrumque Inui
Bolamque Coramque.
(6,776)Haec tum nomina erunt, nunc
sunt sine nomine terrae.
(6,777)'Quin et avo comitem sese
Mavortius addet
(6,778)Romulus, Assaraci quem
sanguinis Ilia mater
(6,779)educet. Viden, ut geminae
stant vertice cristae,
(6,780)et pater ipse suo superum
iam signat honore?
(6,781)En, huius, nate, auspiciis
illa incluta Roma
(6,782)imperium terris, animos
aequabit Olympo,
(6,783)septemque una sibi muro
circumdabit arces,
(6,784)felix prole virum: qualis
Berecyntia mater
(6,785)invehitur curru Phrygias
turrita per urbes,
(6,786)laeta deum partu, centum
complexa nepotes,
(6,787)omnes caelicolas, omnes
supera alta tenentes.
(6,788)'Huc geminas nunc flecte
acies, hanc aspice gentem
(6,789)Romanosque tuos. Hic Caesar
et omnis Iuli
(6,790)progenies magnum caeli
ventura sub axem.
(6,791)Hic vir, hic est, tibi quem
promitti saepius audis,
(6,792)Augustus Caesar, Divi genus,
aurea condet
(6,793)saecula qui rursus Latio
regnata per arva
(6,794)Saturno quondam, super et
Garamantas et Indos
(6,795)proferet imperium: iacet
extra sidera tellus,
(6,796)extra anni solisque vias,
ubi caelifer Atlas
(6,797)axem umero torquet stellis
ardentibus aptum.
(6,798)Huius in adventum iam nunc
et Caspia regna
(6,799)responsis horrent divom et
Maeotia tellus,
(6,800)et septemgemini turbant
trepida ostia Nili.
(6,801)Nec vero Alcides tantum
telluris obivit,
(6,802)fixerit aeripedem cervam
licet, aut Erymanthi
(6,803)pacarit nemora, et Lernam
tremefecerit arcu;
(6,804)nec, qui pampineis victor
iuga flectit habenis,
(6,805)Liber, agens celso Nysae de
vertice tigres.
(6,806)aut dubitamus adhuc virtute
extendere vires,
(6,807)aut metus Ausonia prohibet
consistere terra?
(6,808)'Quis procul ille autem
ramis insignis olivae
(6,809)sacra ferens? Nosco crines
incanaque menta
(6,810)regis Romani, primus qui
legibus urbem
(6,811)fundabit, Curibus parvis et
paupere terra
(6,812)missus in imperium magnum.
Cui deinde subibit,
(6,813)otia qui rumpet patriae
residesque movebit
(6,814)Tullus in arma viros et iam
desueta triumphis
(6,815)agmina. Quem iuxta sequitur
iactantior Ancus,
(6,816)nunc quoque iam nimium
gaudens popularibus auris.
(6,817)Vis et Tarquinios reges,
animamque superbam
(6,818)ultoris Bruti, fascesque
videre receptos?
(6,819)Consulis imperium hic primus
saevasque secures
(6,820)accipiet, natosque pater
nova bella moventes
(6,821)ad poenam pulchra pro
libertate vocabit.
(6,822)Infelix, utcumque ferent ea
facta minores,
(6,823)vincet amor patriae
laudumque immensa cupido.
(6,824)Quin Decios Drusosque procul
saevumque securi
(6,825)aspice Torquatum et
referentem signa Camillum.
(6,826)Illae autem, paribus quas
fulgere cernis in armis,
(6,827)concordes animae nunc et dum
nocte premuntur,
(6,828)heu quantum inter se bellum,
si lumina vitae
(6,829)attigerint, quantas acies
stragemque ciebunt!
(6,830)Aggeribus socer Alpinis
atque arce Monoeci
(6,831)descendens, gener adversis
instructus Eois.
(6,832)Ne, pueri, ne tanta animis
adsuescite bella,
(6,833)neu patriae validas in
viscera vertite vires;
(6,834)tuque prior, tu parce, genus
qui ducis Olympo,
(6,835)proice tela manu, sanguis
meus! --
(6,836)'Ille triumphata Capitolia
ad alta Corintho
(6,837)victor aget currum, caesis
insignis Achivis.
(6,838)Eruet ille Argos Agamemnoniasque
Mycenas,
(6,839)ipsumque Aeaciden, genus
armipotentis Achilli,
(6,840)ultus avos Troiae, templa et
temerata Minervae.
(6,841)Quis te, magne Cato,
tacitum, aut te, Cosse, relinquat?
(6,842)Quis Gracchi genus, aut
geminos, duo fulmina belli,
(6,843)Scipiadas, cladem Libyae,
parvoque potentem
(6,844)Fabricium vel te sulco
Serrane, serentem?
(6,845)quo fessum rapitis, Fabii?
Tu Maxumus ille es,
(6,846)unus qui nobis cunctando
restituis rem.
(6,847)Excudent alii spirantia
mollius aera,
(6,848)credo equidem, vivos ducent
de marmore voltus,
(6,849)orabunt causas melius,
caelique meatus
(6,850)describent radio, et
surgentia sidera dicent:
(6,851)tu regere imperio populos,
Romane, memento;
(6,852)hae tibi erunt artes;
pacisque imponere morem,
(6,853)parcere subiectis, et
debellare superbos.'
(6,854)Sic pater Anchises, atque
haec mirantibus addit:
(6,855)'Aspice, ut insignis spoliis
Marcellus opimis
(6,856)ingreditur, victorque viros
supereminet omnes!
(6,857)Hic rem Romanam, magno
turbante tumultu,
(6,858)sistet, eques sternet Poenos
Gallumque rebellem,
(6,859)tertiaque arma patri
suspendet capta Quirino.'
(6,860)Atque hic Aeneas; una namque
ire videbat
(6,861)egregium forma iuvenem et
fulgentibus armis,
(6,862)sed frons laeta parum, et
deiecto lumina voltu:
(6,863)'Quis, pater, ille, virum
qui sic comitatur euntem?
(6,864)Filius, anne aliquis magna
de stirpe nepotum?
(6,865)Quis strepitus circa
comitum! Quantum instar in ipso!
(6,866)Sed nox atra caput tristi
circumvolat umbra.'
(6,867)Tum pater Anchises, lacrimis
ingressus obortis:
(6,868)'O gnate, ingentem luctum ne
quaere tuorum;
(6,869)ostendent terris hunc tantum
fata, neque ultra
(6,870)esse sinent. Nimium vobis
Romana propago
(6,871)visa potens, Superi, propria
haec si dona fuissent.
(6,872)Quantos ille virum magnam
Mavortis ad urbem
(6,873)campus aget gemitus, vel
quae, liberine, videbis
(6,874)funera, cum tumulum
praeterlabere recentem!
(6,875)Nec puer Iliaca quisquam de
gente Latinos
(6,876)in tantum spe tollet avos,
nec Romula quondam
(6,877)ullo se tantum tellus
iactabit alumno.
(6,878)Heu pietas, heu prisca
fides, invictaque bello
(6,879)dextera! Non illi se
quisquam impune tulisset
(6,880)obvius armato, seu cum pedes
iret in hostem,
(6,881)seu spumantis equi foderet
calcaribus armos.
(6,882)Heu, miserande puer, si qua
fata aspera rumpas,
(6,883)tu Marcellus eris. Manibus
date lilia plenis,
(6,884)purpureos spargam flores,
animamque nepotis
(6,885)his saltem adcumulem donis,
et fungar inani
(6,886)munere' -- Sic tota passim
regione vagantur
(6,887)aeris in campis latis, atque
omnia lustrant.
(6,888)Quae postquam Anchises natum
per singula duxit,
(6,889)incenditque animum famae
venientis amore,
(6,890)exin bella viro memorat quae
deinde gerenda,
(6,891)Laurentisque docet populos
urbemque Latini,
(6,892)et quo quemque modo
fugiatque feratque laborem.
(6,893)Sunt geminae Somni portae,
quarum altera fertur
(6,894)cornea, qua veris facilis
datur exitus umbris;
(6,895)altera candenti perfecta
nitens elephanto,
(6,896)sed falsa ad caelum mittunt
insomnia Manes.
(6,897)His ubi tum natum Anchises
unaque Sibyllam
(6,898)prosequitur dictis, portaque
emittit eburna,
(6,899)ille viam secat ad naves
sociosque revisit:
(6,900)tum se ad Caietae recto fert
litore portum.
(6,901)[Ancora de prora iacitur,
stant litore puppes.]
(7,1)Tu quoque litoribus nostris,
Aeneia nutrix,
(7,2)aeternam moriens famam,
Caieta, dedisti;
(7,3)et nunc servat honos sedem
tuus ossaque nomen
(7,4)Hesperia in magna, siqua est
ea gloria, signat.
(7,5)At pius exsequiis Aeneas rite
solutis,
(7,6)aggere composito tumuli,
postquam alta quierunt
(7,7)aequora, tendit iter velis
portumque relinquit.
(7,8)Adspirant aurae in noctem nec
candida cursus
(7,9)Luna negat, splendet tremulo
sub lumine pontus.
(7,10)Proxima Circaeae raduntur
litora terrae,
(7,11)dives inaccessos ubi Solis
filia lucos
(7,12)adsiduo resonat cantu
tectisque superbis
(7,13)urit odoratam nocturna in
lumina cedrum,
(7,14)arguto tenuis percurrens
pectine telas.
(7,15)Hinc exaudiri gemitus iraeque
leonum
(7,16)vincla recusantum et sera sub
nocte rudentum,
(7,17)saetigerique sues atque in
praesaepibus ursi
(7,18)saevire ac formae magnorum
ululare luporum,
(7,19)quos hominum ex facie dea
saeva potentibus herbis
(7,20)induerat Circe in voltus ac
terga ferarum.
(7,21)Quae ne monstra pii
paterentur talia Troes
(7,22)delati in portus neu litora
dira subirent,
(7,23)Neptunus ventis implevit vela
secundis
(7,24)atque fugam dedit et praeter
vada fervida vexit.
(7,25)Iamque rubescebat radiis mare
et aethere ab alto
(7,26)Aurora in roseis fulgebat
lutea bigis:
(7,27)cum venti posuere omnisque
repente resedit
(7,28)flatus et in lento luctantur
marmore tonsae.
(7,29)Atque hic Aeneas ingentem ex
aequore lucum
(7,30)prospicit. Hunc inter fluvio
Tiberinus amoeno.
(7,31)verticibus rapidis et multa
flavus arena
(7,32)in mare prorumpit. Variae
circumque supraque
(7,33)adsuetae ripis volucres et
fluminis alveo
(7,34)aethera mulcebant cantu
lucoque volabant.
(7,35)flectere iter sociis
terraeque advertere proras
(7,36)imperat et laetus fluvio
succedit opaco.
(7,37)Nunc age, qui reges, Erato,
quae tempora rerum,
(7,38)quis Latio antiquo fuerit
status, advena classem
(7,39)cum primum Ausoniis exercitus
appulit oris,
(7,40)expediam et primae revocabo
exordia pugnae.
(7,41)tu vatem, tu, diva, mone.
Dicam horrida bella,
(7,42)dicam acies actosque animis
in funera reges
(7,43)Tyrrhenamque manum totamque
sub arma coactam
(7,44)Hesperiam. Maior rerum mihi
nascitur ordo,
(7,45)maius opus moveo. Rex arva
Latinus et urbes
(7,46)iam senior longa placidas in
pace regebat.
(7,47)Hunc Fauno et nympha genitum
Laurente Marica
(7,48)accipimus, Fauno Picus pater
isque parentem
(7,49)te, Saturne, refert, tu
sanguinis ultimus auctor.
(7,50)filius huic fato divom
prolesque virilis
(7,51)nulla fuit primaque oriens
erepta iuventa est.
(7,52)Sola domum et tantas servabat
filia sedes,
(7,53)iam matura viro, iam plenis
nubilis annis.
(7,54)Multi illam magno e Latio
totaque petebant
(7,55)Ausonia. Petit ante alios
pulcherrimus omnis
(7,56)Turnus, avis atavisque
potens, quem regia coniunx
(7,57)adiungi generum miro
properabat amore;
(7,58)sed variis portenta deum
terroribus obstant.
(7,59)Laurus erat tecti medio in
penetralibus altis,
(7,60)sacra comam multosque metu
servata per annos,
(7,61)quam pater inventam, primas
cum conderet arces,
(7,62)ipse ferebatur Phoebo
sacrasse Latinus
(7,63)Laurentisque ab ea nomen
posuisse colonis.
(7,64)Huius apes summum densae
(mirabile dictu),
(7,65)stridore ingenti liquidum
trans aethera vectae,
(7,66)obsedere apicem, ex pedibus
per mutua nexis
(7,67)examen subitum ramo frondente
pependit.
(7,68)Continuo vates: 'Externum
cernimus,' inquit,
(7,69)'adventare virum et partis
petere agmen easdem
(7,70)partibus ex isdem et summa
dominarier arce.'
(7,71)Praeterea, castis adolet dum
altaria taedis
(7,72)et iuxta genitorem adstat
Lavinia virgo,
(7,73)visa (nefas) longis
comprendere crinibus ignem,
(7,74)[atque omnem ornatum flamma
crepitante cremari]
(7,75)regalisque accensa comas,
accensa coronam
(7,76)insignem gemmis, tum fumida
lumine fulvo
(7,77)involvi ac totis Volcanum spargere
tectis.
(7,78)Id vero horrendum ac visu
mirabile ferri:
(7,79)namque fore inlustrem fama
fatisque canebant
(7,80)ipsam, sed populo magnum
portendere bellum.
(7,81)At rex sollicitus monstris
oracula Fauni,
(7,82)fatidici; genitoris, adit
lucosque sub alta
(7,83)consulit Albunea, nemorum
quae maxima sacro
(7,84)fonte sonat saevamque exhalat
opaca mephitim.
(7,85)Hinc Italae gentes omnisque
Oenotria tellus
(7,86)in dubiis responsa petunt;
huc dona sacerdos
(7,87)Cum tulit et caesarum ovium
sub nocte silenti
(7,88)pellibus incubuit stratis
somnosque petivit,
(7,89)multa modis simulacra videt
volitantia miris
(7,90)et varias audit voces
fruiturque deorum
(7,91)couloquio atque imis
Acheronta adfatur Avernis.
(7,92)Hic et tum pater ipse petens
responsa Latinus
(7,93)centum lanigeras mactabat
rite bidentis
(7,94)atque harum effultus tergo
stratisque iacebat
(7,95)velleribus: subita ex alto
vox reddita luco est:
(7,96)'Ne pete conubiis natam
sociare Latinis,
(7,97)O mea progenies, thalamis neu
crede paratis:
(7,98)externi venient generi, qui
sanguine nostrum
(7,99)nomen in astra ferant
quorumque a stirpe nepotes
(7,100)omnia sub pedibus, qua Sol
utrumque recurrens
(7,101)aspicit Oceanum, vertique
regique videbunt.'
(7,102)Haec responsa patris Fauni
monitusque silenti
(7,103)nocte datos non ipse suo
premit ore Latinus,
(7,104)sed circum late volitans iam
Fama per urbes
(7,105)Ausonias tulerat, cum
Laomedontia pubes
(7,106)gramineo ripae religavit ab
aggere classem.
(7,107)Aeneas primique duces et
pulcher Iulus
(7,108)corpora sub ramis deponunt
arboris altae
(7,109)instituuntque dapes et
adorea liba per herbam
(7,110)subiciunt epulis (sic
Iuppiter ipse monebat)
(7,111)et Cereale solum pomis
agrestibus augent.
(7,112)Consumptis hic forte aliis
ut vertere morsus
(7,113)exiguam in Cererem penuria
adegit edendi
(7,114)et violare manu malisque
audacibus orbem
(7,115)fatalis crusti patulis nec
parcere quadris:
(7,116)'Heus ! etiam mensas
consumimus,' inquit Iulus,
(7,117)nec plura adludens. Ea vox
audita laborum
(7,118)prima tulit finem, primamque
loquentis ab ore
(7,119)eripuit pater ac stupefactus
numine pressit.
(7,120)Continuo: 'Salve fatis mihi
debita tellus
(7,121)vosque,' ait, 'O fidi Troiae
salvete penates:
(7,122)hic domus, haec patria est.
Genitor mihi talia namque
(7,123)(nunc repeto) Anchises
fatorum arcana reliquit:
(7,124)cum te, nate, fames ignota
ad litora vectum
(7,125)accisis coget dapibus
consumere mensas,
(7,126)tum sperare domos defessus
ibique memento
(7,127)prima locare manu molirique
aggere tecta.
(7,128)Haec erat illa fames; haec
nos suprema manebat,
(7,129)exiliis positura modum.
(7,130)Quare agite et primo laeti
cum lumine solis
(7,131)quae loca, quive habeant
homines, ubi moenia gentis,
(7,132)vestigemus et a portu
diversa petamus.
(7,133)Nunc pateras libate Iovi
precibusque vocate
(7,134)Anchisen genitorem, et vina
reponite mensis.'
(7,135)Sic deinde effatus frondenti
tempora ramo
(7,136)implicat et geniumque loci
primamque deorum
(7,137)Tellurem nymphasque et adhuc
ignota precatur
(7,138)flumina, tum Noctem
Noctisque orientia signa
(7,139)Idaeumque Iovem Phrygiamque
ex ordine matrem
(7,140)invocat et duplicis caeloque
ereboque parentis.
(7,141)Hic pater omnipotens ter
caelo clarus ab alto
(7,142)intonuit radiisque ardentem
lucis et auro
(7,143)ipse manu quatiens ostendit
ab aethere nubem.
(7,144)Diditur hic subito Troiana
per agmina rumor
(7,145)advenisse diem, quo debita
moenia condant.
(7,146)Certatim instaurant epulas
atque omine magno
(7,147)crateras laeti statuunt et
vina coronant.
(7,148)Postera cum prima lustrabat
lampade terras
(7,149)orta dies, urbem et finis et
litora gentis
(7,150)diversi explorant: haec
fontis stagna Numici,
(7,151)hunc Thybrim fluvium, hic
fortis habitare Latinos.
(7,152)Tum satus Anchisa delectos
ordine ab omni
(7,153)centum oratores augusta ad
moenia regis
(7,154)ire iubet, ramis velatos
Palladis omnis,
(7,155)donaque ferre viro pacemque
exposcere Teucris.
(7,156)Haud mora, festinant iussi
rapidisque feruntur
(7,157)passibus. Ipse humili
designat moenia fossa
(7,158)moliturque locum primasque
in litore sedes
(7,159)castrorum in morem pinnis
atque aggere cingit.
(7,160)Iamque iter emensi turris ac
tecta Latinorum
(7,161)ardua cernebant iuvenes
muroque subibant.
(7,162)Ante urbem pueri et primaevo
flore iuventus
(7,163)exercentur equis domitantque
in pulvere currus
(7,164)aut acris tendunt arcus aut
lenta lacertis
(7,165)spicula contorquent cursuque
ictuque lacessunt:
(7,166)cum praevectus equo longaevi
regis ad auris
(7,167)nuntius ingentis ignota in
veste reportat
(7,168)advenisse viros. Ille intra
tecta vocari
(7,169)imperat et solio medius
consedit avito.
(7,170)Tectum augustum ingens.
centum sublime columnis,
(7,171)urbe fuit summa, Laurentis
regia Pici,
(7,172)horrendum silvis et
religione parentum.
(7,173)Hic sceptra accipere et
primos attollere fasces
(7,174)regibus omen erat, hoc illis
curia templum,
(7,175)hae sacris sedes epulis, hic
ariete caeso
(7,176)perpetuis soliti patres
considere mensis.
(7,177)Quin etiam veterum effigies
ex ordine avorum
(7,178)antiqua e cedro, Italusque
paterque Sabinus
(7,179)vitisator, curvam servans
sub imagine falcem,
(7,180)Saturnusque senex Ianique
bifrontis imago
(7,181)vestibulo astabant, aliique
ab origine reges
(7,182)Martiaque ob patriam
pugnando volnera passi.
(7,183)Multaque praeterea sacris in
postibus arma,
(7,184)captivi pendent currus
curvaeque secures
(7,185)et cristae capitum et
portarum ingentia claustra
(7,186)spiculaque clipeique
ereptaque rostra carinis.
(7,187)Ipse Quirinali lituo
parvaque sedebat
(7,188)succinctus trabea laevaque
ancile gerebat
(7,189)Picus, equum domitor; quem
capta cupidine coniunx
(7,190)aurea percussum virga
versumque venenis
(7,191)fecit avem Circe sparsitque
coloribus alas.
(7,192)Tali intus templo divom
patriaque Latinus
(7,193)sede sedens Teucros ad sese
in tecta vocavit,
(7,194)atque haec ingressis placido
prior edidit ore:
(7,195)'Dicite, Dardanidae (neque
enim nescimus et urbem
(7,196)et genus, auditique
advertitis aequore cursum),
(7,197)quid petitis ? Quae causa
rates aut cuius egentis
(7,198)litus ad Ausonium tot per
vada caerula vexit?
(7,199)Sive errore viae seu
tempestatibus acti,
(7,200)qualia multa mari nautae
patiuntur in alto,
(7,201)fluminis intrastis ripas
portuque sedetis,
(7,202)ne fugite hospitium neve
ignorate Latinos
(7,203)Saturni gentem, haud vinclo
nec legibus aequam,
(7,204)sponte sua veterisque dei se
more tenentem.
(7,205)Atque equidem memini (fama
est obscurior annis)
(7,206)Auruncos ita ferre senes,
his ortus ut agris
(7,207)Dardanus Idaeas Phrygiae
penetravit ad urbes
(7,208)Threiciamque Samum, quae
nunc Samothracia fertur.
(7,209)Hinc illum, Corythi Tyrrhena
ab sede profectum,
(7,210)aurea nunc solio stellantis
regia caeli
(7,211)accipit et numerum divorum
altaribus auget.'
(7,212)Dixerat, et dicta Ilioneus
sic voce secutus:
(7,213)Rex, genus egregium Fauni,
nec fluctibus actos,
(7,214)atra subegit hiemps vestris
succedere terris
(7,215)nec sidus regione viae
litusve fefellit:
(7,216)consilio hanc omnes
animisque volentibus urbem,
(7,217)adferimur, pulsi regnis,
quae maxima quondam
(7,218)extremo veniens Sol
aspiciebat Olympo.
(7,219)Ab Iove principium generis,
Iove Dardana pubes
(7,220)gaudet avo, rex ipse Iovis
de gente suprema,
(7,221)Troius Aeneas, tua nos ad
limina misit.
(7,222)Quanta per Idaeos saevis
effusa Mycenis
(7,223)tempestas ierit campos,
quibus actus uterque
(7,224)Europae atque Asiae fatis
concurrerit orbis,
(7,225)audiit et siquem tellus
extrema refuso
(7,226)summovet oceano et siquem
extenta plagarum
(7,227)quattuor in medio dirimit
plaga solis iniqui.
(7,228)Diluvio ex illo tot vasta
per aequora vecti
(7,229)dis sedem exiguam patriis
litusque rogamus
(7,230)innocuum et cunctis undamque
auramque patentem.
(7,231)Non erimus regno indecores,
nec vestra feretur
(7,232)fama levis tantique
abolescet gratia facti,
(7,233)nec Troiam Ausonios gremio
excepisse pigebit.
(7,234)Fata per Aeneae iuro
dextramque potentem
(7,235)sive fide seu quis bello est
expertus et armis:
(7,236)multi nos populi, multae (ne
temne, quod ultro
(7,237)praeferimus manibus vittas
ac verba precantia)
(7,238)et petiere sibi et voluere
adiungere gentes;
(7,239)sed nos fata deum vestras
exquirere terras
(7,240)imperiis egere suis. Hinc
Dardanus ortus;
(7,241)huc repetit iussisque
ingentibus urguet Apollo
(7,242)Tyrrhenum ad Thybrim et fontis
vada sacra Numici.
(7,243)Dat tibi praeterea fortunae
parva prioris
(7,244)munera, reliquias Troia ex
ardente receptas.
(7,245)Hoc pater Anchises auro
libabat ad aras;
(7,246)hoc Priami gestamen erat,
cum iura vocatis
(7,247)more daret populis, sceptrumque
sacerque tiaras
(7,248)Iliadumque labor vestes.'
(7,249)Talibus Ilionei dictis
defixa Latinus
(7,250)obtutu tenet ora soloque
immobilis haeret
(7,251)intentos volvens oculos. Nec
purpura regem
(7,252)picta movet nec sceptra
movent Priameia tantum,
(7,253)quantum in conubio natae
thalamoque moratur,
(7,254)et veteris Fauni voluit sub
pectore sortem,
(7,255)hunc illum fatis externa ab
sede profectum
(7,256)portendi generum paribusque
in regna vocari
(7,257)auspiciis, huic progeniem
virtute futuram
(7,258)egregiam et totum quae
viribus occupet orbem.
(7,259)tandem laetus ait: 'Di
nostra incepta secundent
(7,260)auguriumque suum; dabitur,
Troiane, quod optas,
(7,261)mullera nec sperno. Non
vobis rege Latino
(7,262)divitis uber agri Troiaeve
opulentia deerit.
(7,263)Ipse modo Aeneas, nostri si
tanta cupido est,
(7,264)si iungi hospitio properat
sociusque vocari,
(7,265)adveniat voltus neve
exhorrescat amicos:
(7,266)illi pacis erit dextram
tetigisse tyranni.
(7,267)vos contra regi mea nunc
mandata referte.
(7,268)Est mihi nata, viro gentis
quam iungere nostrae
(7,269)non patrio ex adyto sortes,
non plurima caelo
(7,270)monstra sinunt: generos
externis adfore ab oris,
(7,271)hoc Latio restare canunt,
qui sanguine nostrum
(7,272)nomen in astra ferant. Hunc
illum poscere fata
(7,273)et reor et, siquid veri mens
augurat, opto.'
(7,274)haec effatus equos numero
pater eligit omni
(7,275)(stabant ter centum nitidi
in praesaepibus altis):
(7,276)omnibus extemplo Teucris
iubet ordine duci
(7,277)instratos ostro alipedes pictisque
tapetis;
(7,278)aurea pectoribus demissa
monilia pendent,
(7,279)tecti auro fulvum mandunt
sub dentibus aurum;
(7,280)absenti Aeneae currunt
geminosque iugalis
(7,281)semine ab aetherio,
spirantis naribus ignem,
(7,282)illorum de gente, patri quos
daedala Circe
(7,283)supposita de matre nothos
furata creavit.
(7,284)Talibus Aeneadae donis
dictisque Latini
(7,285)sublimes in equis redeunt
pacemque reportant.
(7,286)Ecce autem Inachiis sese
referebat ab Argis
(7,287)saeva Iovis coniunx aurasque
invecta tenebat,
(7,288)et laetum Aenean classemque
ex aethere longe
(7,289)Dardaniam Siculo prospexit
ab usque Pachyno.
(7,290)moliri iam tecta videt, iam
fidere terrae,
(7,291)deseruisse rates: stetit
acri fixa dolore.
(7,292)Tum quassans caput haec
effundit pectore dicta:
(7,293)'Heu stirpem invisam et
fatis contraria nostris
(7,294)fata Phrygum ! Num Sigeis
occumbere campis,
(7,295)num capti potuere capi, num
incensa cremavit
(7,296)Troia viros ? Medias acies
mediosque per ignis
(7,297)invenere viam. At, credo,
mea numina tandem
(7,298)fessa iacent odiis aut
exsaturata quievi.
(7,299)Quin etiam patria excussos
infesta per undas
(7,300)ausa sequi et profugis toto
me opponere ponto !
(7,301)Absumptae in Teucros vires
caelique marisque.
(7,302)Quid Syrtes aut Scylla mihi,
quid vasta Charybdis
(7,303)profuit? Optato conduntur
Thybridis alveo,
(7,304)securi pelagi atque mei.
Mars perdere gentem
(7,305)immanem Lapithum valuit,
concessit in iras
(7,306)ipse deum antiquam genitor
Calydona Dianae,
(7,307)quod scelus aut Lapithis
tantum aut Calydona merentem?
(7,308)Ast ego magna Iovis coniunx,
nil linquere inausum
(7,309)quae potui infelix, quae
memet in omnia verti,
(7,310)vincor ab Aenea. Quod si mea
numina non sunt
(7,311)magna satis, dubitem haud
equidem implorare quod usquam est:
(7,312)flectere si nequeo superos,
Acheronta movebo.
(7,313)Non dabitur regnis, esto,
prohibere Latinis,
(7,314)atque immota manet fatis
Lavinia coniunx:
(7,315)at trahere atque moras
tantis licet addere rebus,
(7,316)at licet amborum populos
exscindere regum.
(7,317)Hac gener atque socer coeant
mercede suorum:
(7,318)sanguine Troiano et Rutulo
dotabere, virgo,
(7,319)et Bellona manet te pronuba.
Nec face tantum
(7,320)Cisseis praegnans ignis
enixa iugalis
(7,321)quin idem Veneri partus suus
et Paris alter
(7,322)funestaeque iterum recidiva
in Pergama taedae.'
(7,323)Haec ubi dicta dedit, terras
Horrenda petivit:
(7,324)luctificam Allecto dirarum
ab sede dearum
(7,325)infernisque ciet tenebris,
cui tristia bella
(7,326)iraeque insidiaeque et
crimina noxia cordi.
(7,327)Odit et ipse pater Pluton,
odere sorores
(7,328)Tartareae monstrum: tot sese
vertit in ora,
(7,329)tam saevae facies, tot
pullulat atra colubris.
(7,330)Quam Iuno his acuit verbis
ac talia fatur:
(7,331)'Hunc mihi da proprium, virgo
sata Nocte, laborem,
(7,332)hanc operam, ne noster honos
infractave cedat
(7,333)fama loco, neu conubiis
ambire Latinum
(7,334)Aeneadae possint Italosve
obsidere finis.
(7,335)Tu potes unanimos armare in
proelia fratres
(7,336)atque odiis versare domos,
tu verbera tectis
(7,337)funereasque inferre faces,
tibi nomina mille,
(7,338)mille nocendi artes.
Fecundum concute pectus,
(7,339)disice compositam pacem,
sere crimina belli:
(7,340)arma velit poscatque simul
rapiatque inventus.'
(7,341)Exin Gorgoneis Allecto
infecta venenis
(7,342)principio Latium et
Laurentis tecta tyranni
(7,343)celsa petit tacitumque
obsedit limen Amatae,
(7,344)quam super adventu Teucrum
Turnique hymenaeis
(7,345)femineae ardentem curaeque
iraeque coquebant.
(7,346)Huic dea caeruleis unum de
crinibus anguem
(7,347)conicit inque sinum
praecordia ad intuma subdit,
(7,348)quo furibunda domum monstro
permisceat omnem.
(7,349)Ille inter vestes et levia
pectora lapsus
(7,350)volvitur attactu nullo
fallitque furentem,
(7,351)vipeream inspirans animam:
fit tortile collo
(7,352)aurum ingens coluber, fit
longae taenia vittae
(7,353)innectitque comas, et
membris lubricus errat.
(7,354)Ac dum prima lues udo
sublapsa veneno
(7,355)pertemptat sensus atque
ossibus implicat ignem
(7,356)necdum animus toto percepit
pectore flammam,
(7,357)mollius et solito matrum de
more locuta est,
(7,358)multa super nata lacrimans
Phrygiisque hymenaeis:
(7,359)'Exsulibusne datur ducenda
Lavinia Teucris,
(7,360)O genitor, nec te miseret
gnataeque tuique ?
(7,361)Nec matris miseret, quam
primo aquilone relinquet
(7,362)perfidus alta petens abducta
virgine praedo?
(7,363)An non sic Phrygius penetrat
Lacedaemona pastor
(7,364)Ledaeamque Helenam Troianas
vexit ad urbes ?
(7,365)Quid tua sancta fides, quid
cura antiqua tuorum
(7,366)et consanguineo totiens data
dextera Turno?
(7,367)Si gener externa petitur de
gente Latinis
(7,368)idque sedet Faunique premunt
te iussa parentis,
(7,369)omnem equidem sceptris
terram quae libera nostris
(7,370)dissidet, externam reor et
sic dicere divos.
(7,371)Et Turno, si prima domus
repetatur origo,
(7,372)Inachus Acrisiusque patres
mediaeque Mycenae.'
(7,373)His ubi nequiquam dictis
experta Latinum
(7,374)contra stare videt
penitusque in viscera lapsum
(7,375)serpentis furiale malum
totamque pererrat,
(7,376)tum vero infelix, ingentibus
excita monstris,
(7,377)immensam sine more furit
lymphata per urbem.
(7,378)Ceu quondam torto volitans
sub verbere turbo,
(7,379)quem pueri magno in gyro
vacua atria circum
(7,380)intenti ludo exercent; ille
actus habena
(7,381)curvatis fertur spatiis;
stupet inscia supra
(7,382)inpubesque manus, mirata
volubile buxum;
(7,383)dant animos plagae: non
cursu segnior illo
(7,384)per medias urbes agitur
populosque feroces.
(7,385)Quin etiam in silvas,
simulato numine Bacchi,
(7,386)maius adorta nefas
maioremque orsa furorem
(7,387)evolat et natam frondosis
montibus abdit,
(7,388)quo thalamum eripiat Teucris
taedasque moretur,
(7,389)Euhoe Bacche, fremens, solum
te virgine dignum
(7,390)vociferans, etenim mollis
tibi sumere thyrsos,
(7,391)te lustrare choro, sacrum
tibi pascere crinem.
(7,392)Fama volat, furiisque
accensas pectore matres
(7,393)idem omnis simul ardor agit
nova quaerere tecta:
(7,394)deseruere domos, ventis dant
colla comasque,
(7,395)ast aliae tremulis
ululatibus aethera complent,
(7,396)pampineasque gerunt
incinctae pellibus hastas;
(7,397)ipsa inter medias flagrantem
fervida pinum
(7,398)sustinet ac natae Turnique
canit hymenaeos,
(7,399)sanguineam torquens aciem,
torvumque repente
(7,400)clamat: 'Io matres, audite,
ubi quaeque, Latinae:
(7,401)Siqua piis animis manet
infelicis Amatae
(7,402)gratia, si iuris materni
cura remordet,
(7,403)solvite crinalis vittas,
capite orgia mecum.'
(7,404)Talem inter silvas, inter
deserta ferarum,
(7,405)reginam Allecto stimulis
agit undique Bacchi.
(7,406)Postquam visa satis primos
acuisse furores
(7,407)consiliumque omnemque domum
vertisse Latini,
(7,408)protinus hinc fuscis tristis
dea tollitur alis
(7,409)audacis Rutuli ad muros,
quam dicitur urbem
(7,410)Acrisioneis Danae fundasse
colonis,
(7,411)praecipiti delata noto.
Locus Ardea quondam
(7,412)dictus avis, et nunc magnum
manet Ardea nomen,
(7,413)sed fortuna fuit; tectis hic
Turnus in altis
(7,414)iam mediam nigra carpebat
nocte quietem.
(7,415)Allecto torvam faciem et
furialia membra
(7,416)exuit, in vultus sese
transformat anilis;
(7,417)et frontem obscenam rugis
arat, induit albos
(7,418)cum vitta crinis, tum ramum
innectit olivae;
(7,419)fit Calybe Iunonis anus
templique sacerdos
(7,420)et iuveni ante oculos his se
cum vocibus offert:
(7,421)'Turne, tot incassum fusos
patiere labores
(7,422)et tua Dardaniis transcribi
sceptra colonis?
(7,423)Rex tibi coniugium et
quaesitas sanguine dotes
(7,424)abnegat, externusque in
regnum quaeritur heres.
(7,425)I nunc, ingratis offer te,
inrise, periclis;
(7,426)Tyrrhenas, i, sterne acies;
tege pace Latinos.
(7,427)Haec adeo tibi me, placida
cum nocte iaceres,
(7,428)ipsa palam fari omnipotens
Saturnia iussit.
(7,429)Quare age et armari pubem
portisque moveri
(7,430)laetus in arma para, et
Phrygios qui flumine pulchro
(7,431)consedere duces pictasque
exure carinas.
(7,432)Caelestum vis magna iubet.
Rex ipse Latinus,
(7,433)ni dare coniugium et dicto
parere fatetur,
(7,434)sentiat et tandem Turnum
experiatur in armis.'
(7,435)Hic iuvenis vatem inridens
sic orsa vicissim
(7,436)ore refert: 'Classis
invectas Thybridis undam
(7,437)non, ut rere, meas effugit
nuntius auris.
(7,438)Ne tantos mihi finge metus;
nec regia Iuno
(7,439)inmemor est nostri.
(7,440)Sed te victa situ verique
effeta senectus,
(7,441)o mater, curis nequiquam
exercet et arma
(7,442)regum inter falsa vatem
formidine ludit.
(7,443)Cura tibi divom effigies et
templa tueri:
(7,444)bella viri pacemque gerent,
quis bella gerenda.'
(7,445)Talibus Allecto dictis exarsit
in iras,
(7,446)at iuveni oranti subitus
tremor occupat artus,
(7,447)deriguere oculi: tot Erinys
sibilat hydris
(7,448)tantaque se facies aperit;
tum flammea torquens
(7,449)lumina cunctantem et
quaerentem dicere plura
(7,450)reppulit et geminos erexit
crinibus anguis
(7,451)verberaque insonuit
rabidoque haec addidit ore:
(7,452)'En ego victa situ, quam veri effeta
senectus
(7,453)arma inter regum falsa formidine
ludit.
(7,454)Respice ad haec: adsum dirarum ab sede
sororum,
(7,455)bella manu letumque gero.'
(7,456)Sic effata facem iuveni coniecit et
atro
(7,457)lumine fumantis fixit sub pectore
taedas.
(7,458)Olli somnum ingens rumpit pavor,
ossaque et artus
(7,459)perfundit toto proruptus
corpore sudor;
(7,460)arma amens fremit, arma toro tectisque
requirit;
(7,461)saevit amor ferri et scelerata insania
belli,
(7,462)ira super: magno veluti cum flamma
sonore
(7,463)virgea suggeritur costis
undantis aeni
(7,464)exsultantque aestu latices, furit
intus aquai
(7,465)fumidus atque alte spumis exuberat
amnis,
(7,466)nec iam se capit unda, volat vapor
ater ad auras.
(7,467)Ergo iter ad regem polluta pace
Latinum
(7,468)indicit primis iuvenum et iubet arma
parari,
(7,469)tutari Italiam, detrudere finibus
hostem:
(7,470)se satis ambobus Teucrisque venire Latinisque.
(7,471)Haec ubi dicta dedit divosque in vota
vocavit,
(7,472)certatim sese Rutuli exhortantur in
arma:
(7,473)hunc decus egregium formae movet atque
iuventae,
(7,474)hunc atavi reges, hunc claris dextera
factis.
(7,475)Dum Turnus Rutulos animis audacibus
implet,
(7,476)Allecto in Teucros Stygiis se concitat
alis,
(7,477)arte nova speculata locum, quo litore
pulcher
(7,478)insidiis cursuque feras agitabat
Iulus.
(7,479)Hic subitam canibus rabiem Cocytia
virgo
(7,480)obicit et noto naris contingit odore,
(7,481)ut cervum ardentes agerent; quae prima
laborum
(7,482)causa fuit belloque animos accendit
agrestis.
(7,483)Cervus erat forma praestanti et
cornibus ingens,
(7,484)Tyrrhidae pueri quem matris ab ubere
raptum
(7,485)nutribant Tyrrhusque pater, cui regia
parent
(7,486)armenta et late custodia credita
campi.
(7,487)Adsuetum imperiis soror omni Silvia
cura
(7,488)mollibus intexens ornabat cornua
sertis
(7,489)pectebatque ferum puroque in fonte
lavabat.
(7,490)Ille, manum patiens mensaeque adsuetus
erili,
(7,491)errabat silvis rursusque ad limina
nota
(7,492)ipse domum sera quamvis se nocte
ferebat.
(7,493)Hunc procul errantem rabidae venantis
Iuli
(7,494)commovere canes, fluvio cum forte
secundo
(7,495)deflueret ripaque aestus viridante
levaret.
(7,496)Ipse etiam, eximiae laudis succensus
amore,
(7,497)Ascanius curvo direxit spicula cornu;
(7,498)nec dextrae erranti deus afuit,
actaque multo
(7,499)perque uterum sonitu perque ilia venit
harundo.
(7,500)Saucius at quadrupes nota intra tecta
refugit
(7,501)successitque gemens stabulis questuque
cruentus
(7,502)atque imploranti similis tectum omne
replebat.
(7,503)Silvia prima soror, palmis percussa
lacertos,
(7,504)auxilium vocat et duros conclamat
agrestis.
(7,505)Olli, pestis enim tacitis latet aspera
silvis,
(7,506)inprovisi adsunt, hic torre armatus
obusto,
(7,507)stipitis hic gravidi nodis: quod
cuique repertum
(7,508)rimanti, telum ira facit. Vocat agmina Tyrrhus,
(7,509)quadrifidam quercum cuneis
ut forte coactis
(7,510)scindebat, rapta spirans immane
securi.
(7,511)At saeva e speculis tempus
dea nacta nocendi
(7,512)ardua tecta petit stabuli et de
culmine summo
(7,513)pastorale canit signum cornuque
recurvo
(7,514)Tartaream intendit vocem, qua protinus
omne
(7,515)contremuit nemus et silvae insonuere
profundae;
(7,516)audiit et Triviae longe lacus, audiit
amnis
(7,517)sulfurea Nar albus aqua fontesque
Velini,
(7,518)et trepidae matres pressere ad pectora
natos.
(7,519)Tum vero ad vocem celeres, qua bucina
signum
(7,520)dira dedit, raptis concurrunt undique
telis
(7,521)indomiti agricolae; nec non et Troia
pubes
(7,522)Ascanio auxilium castris effundit
apertis.
(7,523)Direxere acies. Non iam certamine
agresti,
(7,524)stipitibus duris agitur sudibusve
praeustis,
(7,525)sed ferro ancipiti decernunt atraque
late
(7,526)horrescit strictis seges ensibus
aeraque fulgent
(7,527)sole lacessita et lucem sub nubila
iactant:
(7,528)fluctus uti primo coepit cum albescere
vento,
(7,529)paulatim sese tollit mare et altius
undas
(7,530)erigit, inde imo consurgit ad aethera
fundo.
(7,531)Hic iuvenis primam ante aciem
stridente sagitta,
(7,532)natorum Tyrrhi fuerat qui maximus,
Almo,
(7,533)sternitur; haesit enim sub gutture
volnus et udae
(7,534)vocis iter tenuemque inclusit sanguine
vitam.
(7,535)Corpora multa virum circa seniorque
Galaesus,
(7,536)dum paci medium se offert, iustissimus
unus
(7,537)qui fuit Ausoniisque olim ditissimus
arvis:
(7,538)quinque greges illi balantum, quina
redibant
(7,539)armenta, et terram centum vertebat
aratris.
(7,540)Atque ea per campos aequo dum Marte
geruntur,
(7,541)promissi dea facta potens, ubi
sanguine bellum
(7,542)imbuit et primae commisit funera
pugnae,
(7,543)deserit Hesperiam et caeli convexa per
auras
(7,544)Iunonem victrix adfatur voce superba:
(7,545)'En, perfecta tibi bello discordia
tristi:
(7,546)dic in amicitiam coeant et foedera
iungant.
(7,547)Quando quidem Ausonio respersi
sanguine Teucros,
(7,548)hoc etiam his addam, tua si mihi certa
voluntas:
(7,549)finitimas in bella feram rumoribus
urbes
(7,550)accendamque animos insani Martis
amore,
(7,551)undique ut auxilio veniunt; spargam
arma per agros.'
(7,552)Tum contra Iuno; 'Terrorum et fraudis
abunde est;
(7,553)stant belli causae, pugnatur comminus
armis,
(7,554)quae fors prima dedit sanguis novus
imbuit arma.
(7,555)Talia coniugia et talis celebrent
hymenaeos
(7,556)egregium Veneris genus et rex ipse
Latinus.
(7,557)Te super aetherias errare licentius
auras
(7,558)haud pater ille velit, summi regnator
Olympi:
(7,559)cede locis; ego, siqua super fortuna
laborum est,
(7,560)ipsa regam.' Talis dederat Saturnia
voces.
(7,561)Illa autem attollit stridentis
anguibus alas
(7,562)Cocytique petit sedem, supera ardua
linquens.
(7,563)Est locus Italiae medio sub montibus
altis,
(7,564)nobilis et fama multis memoratus in
oris,
(7,565)Amsancti valles: densis hunc frondibus
atrum
(7,566)urguet utrimque latus nemoris,
medioque fragosus
(7,567)dat sonitum saxis et torto vertice
torrens.
(7,568)Hic specus horrendum et saevi
spiracula Ditis
(7,569)monstrantur, ruptoque ingens Acheronte
vorago
(7,570)pestiferas aperit fauces, quis condita
Erinys,
(7,571)invisum numen, terras caelumque
levabat.
(7,572)Nec minus interea extremam Saturnia
bello
(7,573)imponit regina manum. Ruit omnis in
urbem
(7,574)pastorum ex acie numerus caesosque
reportant
(7,575)Almonem puerum foedatique ora Galaesi
(7,576)implorantque deos obtestanturque
Latinum.
(7,577)Turnus adest medioque in crimine
caedis et igni
(7,578)terrorem ingeminat: Teucros in regna
vocari,
(7,579)stirpem admisceri Phrygiam, se limine
pelli.
(7,580)Tum quorum attonitae Baccho nemora
avia matres
(7,581)insultant thiasis (neque enim leve
nomen Amatae),
(7,582)undique collecti coeunt Martemque
fatigant.
(7,583)Ilicet infandum cuncti contra omina
bellum,
(7,584)contra fata deum perverso numine poscunt,
(7,585)certatim regis circumstant tecta
Latini.
(7,586)Ille velut pelagi rupes immota
resistit,
(7,587)ut pelagi rupes magno veniente
fragore,
(7,588)quae sese multis circum latrantibus
undis
(7,589)mole tenet; scopuli nequiquam et
spumea circum
(7,590)saxa fremunt laterique inlisa
refunditur alga.
(7,591)Verum ubi nulla datur caecum
exsuperare potestas
(7,592)consilium et saevae nutu Iunonis eunt
res,
(7,593)multa deos aurasque pater testatus
inanis:
(7,594)'Frangimur heu fatis,' inquit,
'ferimurque procella !
(7,595)Ipsi has sacrilego pendetis sanguine
poenas,
(7,596)O miseri. Te, Turne,
nefas, te triste manebit
(7,597)supplicium, votisque deos venerabere
seris.
(7,598)Nam mihi parta quies, omnisque in
limine portus;
(7,599)funere felici spolior.' Nec
plura locutus
(7,600)saepsit se tectis rerumque reliquit
habenas.
(7,601)Mos erat Hesperio in Latio, quem
protinus urbes
(7,602)Albanae coluere sacrum nunc maxima
rerum
(7,603)Roma colit, cum prima movent in
proelia Martem,
(7,604)sive Getis inferre manu lacrimabile
bellum
(7,605)Hyrcanisve Arabisve parant seu tendere
ad Indos
(7,606)Auroramque sequi Parthosque reposcere
signa.
(7,607)Sunt geminae belli portae (sic nomine
dicunt)
(7,608)religione sacrae et saevi formidine
Martis;
(7,609)centum aerei claudunt vectes
aeternaque ferri
(7,610)robora, nec custos absistit limine
Ianus:
(7,611)has, ubi certa sedet patribus
sententia pugnae,
(7,612)ipse Quirinali trabea cinctuque Gabino
(7,613)insignis reserat stridentia limina
consul,
(7,614)ipse vocat pugnas; sequitur tum cetera
pubes,
(7,615)aereaque adsensu conspirant cornua
rauco.
(7,616)Hoc et tum Aeneadis indicere bella
Latinus
(7,617)more iubebatur tristisque recludere
portas.
(7,618)Abstinuit tactu pater aversusque
refugit
(7,619)foeda ministeria et caecis se condidit
umbris.
(7,620)Tum regina deum caelo delapsa morantis
(7,621)impulit ipsa manu portas, et cardine
verso
(7,622)belli ferratos rumpit Saturnia postes.
(7,623)Ardet inexcita Ausonia atque immobilis
ante;
(7,624)Pars pedes ire parat campis, pars
arduus altis
(7,625)pulverulentus equis furit; omnes arma
requirunt.
(7,626)Pars levis clipeos et spicula lucida
tergent
(7,627)arvina pingui subiguntque in cote
secures;
(7,628)signaque ferre iuvat sonitusque audire
tubarum.
(7,629)Quinque adeo magnae positis incudibus
urbes
(7,630)tela novant, Atina potens Tiburque
superbum,
(7,631)Ardea Crustumerique et turrigerae
Antemnae.
(7,632)Tegmina tuta cavant capitum
flectuntque salignas
(7,633)umbonum cratis; alii thoracas aenos
(7,634)aut levis ocreas lento ducunt argento;
(7,635)vomeris huc et falcis honos, huc omnis
aratri
(7,636)cessit amor; recoquunt patrios
fornacibus enses.
(7,637)Classica iamque sonant; it bello
tessera signum.
(7,638)Hic galeam tectis trepidus rapit, ille
frementis
(7,639)ad iuga cogit equos clipeumque auroque
trilicem
(7,640)loricam induitur fidoque accingitur
ense.
(7,641)Pandite nunc Helicona, deae, cantusque
movete,
(7,642)qui bello exciti reges, quae quemque
secutae
(7,643)complerint campos acies, quibus Itala
iam tum
(7,644)floruerit terra alma viris, quibus
arserit armis.
(7,645)Et meministis enim, divae, et memorare
potestis:
(7,646)ad nos vix tenuis famae perlabitur
aura.
(7,647)Primus init bellum Tyrrhenis asper ab
oris
(7,648)contemptor divom Mezentius agminaque
armat.
(7,649)Filius huic iuxta Lausus, quo
pulchrior alter
(7,650)non fuit excepto Laurentis corpore
Turni,
(7,651)Lausus, equum domitor debellatorque
ferarum,
(7,652)ducit Agyllina nequiquam ex urbe
secutos
(7,653)mille viros, dignus, patriis qui
laetior esset
(7,654)imperiis et cui pater haud Mezentius
esset.
(7,655)Post hos insignem palma per gramina
currum
(7,656)victoresque ostentat equos satus
Hercule pulchro
(7,657)pulcher Aventinus, clipeoque insigne
paternum
(7,658)centum angues cinctamque gerit
serpentibus hydram;
(7,659)collis Aventini silva quem Rhea
sacerdos
(7,660)furtivum partu sub luminis edidit
oras,
(7,661)mixta deo mulier, postquam Laurentia
victor
(7,662)Geryone extincto Tirynthius attigit
arva
(7,663)Tyrrhenoque boves in flumine lavit
Hiberas.
(7,664)Pila manu saevosque gerunt in bella
dolones
(7,665)et tereti pugnant mucrone veruque
Sabello.
(7,666)Ipse pedes, tegumen torquens immane
leonis,
(7,667)terribili impexum saetacum dentibus
albis
(7,668)indutus capiti, sic regia tecta
subibat,
(7,669)horridus, Herculeoque umeros innexus
amictu.
(7,670)Tum gemini fratres Tiburtia moenia
linquunt,
(7,671)fratris Tiburti dictam cognomine
gentem,
(7,672)Catillusque acerque Coras, Argiva
iuventus,
(7,673)et primam ante aciem densa inter tela
feruntur:
(7,674)ceu duo nubigenae cum vertice montis
ab alto
(7,675)descendunt centauri, Homolen Othrymque
nivalem
(7,676)linquentes cursu rapido; dat euntibus
ingens
(7,677)silva locum et magno cedunt virgulta
fragore.
(7,678)Nec Praenestinae fundator defuit
urbis,
(7,679)Volcano genitum pecora inter agrestia
regem
(7,680)inventumque focis omnis quem credidit
aetas
(7,681)Caeculus. Hunc late legio
comitatur agrestis:
(7,682)quique altum Praeneste viri
quique arva Gabinae
(7,683)Iunonis gelidumque Anienem
et roscida rivis
(7,684)Hernica saxa colunt, quos
dives Anagnia pascit,
(7,685)quos, Amasene pater. Non illis omnibus
arma,
(7,686)nec clipei currusve sonant: pars
maxima glandes
(7,687)liventis plumbi spargit, pars spicula
gestat
(7,688)bina manu, fulvosque lupi de pelle galeros
(7,689)tegmen habent capiti, vestigia nuda
sinistri
(7,690)instituere pedis, crudus tegit altera
pero.
(7,691)At Messapus, equum domitor, Neptunia
proles,
(7,692)quem neque fas igni cuiquam nec
sternere ferro,
(7,693)iam pridem resides populos desuetaque
bello
(7,694)agmina in arma vocat subito ferrumque
retractat.
(7,695)Hi Fescenninas acies Aequosque
Faliscos.
(7,696)Hi Soractis habent arces Flaviniaque
arva
(7,697)et Cimini cum monte lacum lucosque
Capenos.
(7,698)Ibant aequati numero regemque canebant,
(7,699)ceu quondam nivei liquida inter nubila
cycni,
(7,700)cum sese e pastu referunt et longa
canoros
(7,701)dant per colla modos, sonat amnis et
Asia longe
(7,702)pulsa palus.
(7,703)Nec quisquam aeratas acies ex agmine
tanto
(7,704)misceri putet, aeriam sed gorgite ab
alto
(7,705)urgueri volucrum raucarum ad litora
nubem.
(7,706)Ecce Sabinorum prisco de sanguine
magnum
(7,707)agmen agens Clausus magnique ipse
agminis instar,
(7,708)Claudia nunc a quo diffunditur et
tribus et gens
(7,709)per Latium, postquam in partem data
Roma Sabinis.
(7,710)Una ingens Amiterna cohors priscique
Quirites,
(7,711)Ereti manus omnis oliviferaeque
Mutuscae;
(7,712)qui Nomentum urbem, qui Rosea rura
Velini,
(7,713)qui Tetricae horrentis rupes montemque
Severum
(7,714)Casperiamque colunt Forulosque et
flumen Himellae,
(7,715)qui Tiberim Fabarimque bibunt, quos
frigida misit
(7,716)Nursia, et Hortinae classes populique
Latini,
(7,717)quosque secans infaustum interluit
Allia nomen:
(7,718)quam multi Libyco volvuntur marmore fluctus
(7,719)saevus ubi Orion hibernis conditur
undis;
(7,720)vel cum sole novo densae torrentur
aristae
(7,721)aut Hermi campo aut Lyciae flaventibus
arvis.
(7,722)Scuta sonant pulsuque pedum conterrita
tellus.
(7,723)Hinc Agamemnonius, Troiani nominis hostis,
(7,724)curru iungit Halaesus equos Turnoque
ferocis
(7,725)mille rapit populos, vertunt felicia
Baccho
(7,726)Massica qui rastris et quos de
collibus altis
(7,727)Aurunci misere patres, Sidicinaque
iuxta
(7,728)aequora quique Cales linquunt, amnisque
vadosi
(7,729)accola Volturni, pariterque Saticulus
asper
(7,730)Oscorumque manus. Teretes sunt aclydes
illis
(7,731)tela, sed haec lento mos est aptare
flagello;
(7,732)laevas caetra tegit, falcati comminus
enses.
(7,733)Nec tu carminibus nostris indictus
abibis,
(7,734)Oebale, quem generasse Telon Sebethide
nympha
(7,735)fertur, Teleboum Capreas cum
regna teneret,
(7,736)iam senior; patriis sed non
et filius arvis
(7,737)contentus late iam tum dicione
premebat
(7,738)Sarrastis populos et quae rigat aequora
Sarnus
(7,739)quique Rufras Batulumque tenent atque
arva Celemnae
(7,740)et quos maliferae despectant moenia
Abellae,
(7,741)Teutonico ritu soliti torquere
cateias,
(7,742)tegmina quis capitum raptus de subere
cortex,
(7,743)aerataeque micant peltae, micat aereus
ensis.
(7,744)Et te montosae misere in proelia
Nersae,
(7,745)Ufens, insignem fama et felicibus
armis;
(7,746)horrida praecipue cui gens adsuetaque
multo
(7,747)venatu nemorum, duris Aequicula
glaebis.
(7,748)Armati terram exercent, semperque recentis
(7,749)convectare iuvat praedas et vivere
rapto.
(7,750)Quin et Marruvia venit de gente
sacerdos,
(7,751)fronde super galeam et felici comptus
oliva.
(7,752)Archippi regis missu, fortissimus
Umbro,
(7,753)vipereo generi et graviter spirantibus
hydris
(7,754)spargere qui somnos cantuque manuque
solebat
(7,755)mulcebatque iras et morsus arte
levabat.
(7,756)Sed non Dardaniae medicari cuspidis
ictum
(7,757)evaluit, neque eum iuvere in volnera
cantus
(7,758)somniferi et Marsis quaesitae montibus
herbae.
(7,759)Te nemus Angitiae, vitrea te Fucinus
unda,
(7,760)te liquidi flevere lacus.
(7,761)Ibat et Hippolyti proles pulcherrima
bello,
(7,762)Virbius, insignem quem mater Aricia
misit,
(7,763)eductum Egeriae lucis umentia circum
(7,764)litora, pinguis ubi et placabilis ara
Dianae.
(7,765)Namque ferunt fama Hippolytum,
postquam arte novercae
(7,766)occiderit patriasque explerit sanguine
poenas
(7,767)turbatis distractus equis,
ad sidera rursus
(7,768)aetheria et superas caeli venisse sub
auras,
(7,769)Paeoniis revocatum herbis et amore
Dianae.
(7,770)Tum pater omnipotens, aliquem
indignatus ab umbris
(7,771)mortalem infernis ad lumina surgere
vitae,
(7,772)ipse repertorem medicinae talis et
artis
(7,773)fulmine Phoebigenam Stygias
detrusit ad undas.
(7,774)At Trivia Hippolytum
secretis alma recondit
(7,775)sedibus et nymphae Egeriae
nemorique relegat,
(7,776)solus ubi in silvis Italis
ignobilis aevom
(7,777)exigeret versoque ubi nomine Virbius
esset.
(7,778)Unde etiam templo Triviae lucisque
sacratis
(7,779)cornipedes arcentur equi, quod litore
currum
(7,780)et iuvenem monstris pavidi effudere
marinis.
(7,781)Filius ardentis haud setius aequore
campi
(7,782)exercebat equos curruque in bella
ruebat.
(7,783)Ipse inter primos praestanti corpore
Turnus
(7,784)vertitur arma tenens et toto vertice
supra est.
(7,785)Cui triplici crinita iuba galea alta
Chimaeram
(7,786)sustinet, Aetnaeos efflantem faucibus
ignis:
(7,787)tam magis illa fremens et tristibus
effera flammis,
(7,788)quam magis effuso crudescunt sanguine
pugnae.
(7,789)At levem clipeum sublatis cornibus Io
(7,790)auro insignibat, iam saetis obsita,
iam bos
(7,791)(argumentum ingens), et custos
virginis Argus
(7,792)caelataque amnem fundens pater Inachus
urna.
(7,793)Insequitur nimbus peditum clipeataque
totis
(7,794)agmina densentur campis, Argivaque
pubes
(7,795)Auruncaeque manus, Rutuli veteresque
Sicani
(7,796)et Sacranae acies et picti scuta
Labici;
(7,797)qui saltus, Tiberine, tuos sacrumque
Numici
(7,798)litus arant Rutulosque exercent vomere
colles
(7,799)Circaeumque iugum, quis Iuppiter
Anxurus arvis
(7,800)praesidet et viridi gaudens Feronia
luco;
(7,801)qua Saturae iacet atra palus
gelidusque per imas
(7,802)quaerit iter vallis atque in mare
conditur Ufens.
(7,803)Hos super advenit Volsca de gente Camilla
(7,804)agmen agens equitum et florentis aere
catervas,
(7,805)bellatrix, non illa colo calathisve
Minervae
(7,806)femineas adsueta manus, sed proelia
virgo
(7,807)dura pati cursuque pedum praevertere
ventos.
(7,808)Illa vel intactae segetis per summa volaret
(7,809)gramina nec teneras cursu laesisset
aristas,
(7,810)vel mare per medium fluctu suspensa
tumenti
(7,811)ferret iter celeris nec tingueret
aequore plantas.
(7,812)Illam omnis tectis agrisque effusa
iuventus
(7,813)turbaque miratur matrum et prospectat
euntem,
(7,814)attonitis inhians animis, ut regius
ostro
(7,815)velet honos levis umeros, ut fibula
crinem
(7,816)auro internectat, Lyciam ut gerat ipsa
pharetram
(7,817)et pastoralem praefixa cuspide myrtum.
(8,1)Ut belli signum Laurenti Turnus ab arce
(8,2)extulit et rauco strepuerunt cornua
cantu,
(8,3)utque acris concussit equos utque
impulit arma,
(8,4)extemplo turbati animi, simul omne
tumultu
(8,5)coniurat trepido Latium saevitque
iuventus
(8,6)effera. Ductores primi Messapus et Ufens
(8,7)contemptorque deum Mezentius undique
cogunt
(8,8)auxilia et latos vastant cultoribus
agros.
(8,9)mittitur et magni Venulus Diomedis ad
urbem,
(8,10)qui petat auxilium et Latio consistere
Teucros,
(8,11)advectum Aenean classi victosque
penatis
(8,12)inferre et fatis regem se dicere posci
(8,13)edoceat multasque viro se adiungere
gentis
(8,14)Dardanio et late Latio increbrescere
nomen.
(8,15)Quid struat his coeptis, quem, si
Fortuna sequatur,
(8,16)eventum pugnae cupiat, manifestius ipsi
(8,17)quam Turno regi aut regi apparere
Latino.
(8,18)Talia per Latium. Quae Laomedontius
heros
(8,19)cuncta videns magno curarum fluctuat
aestu,
(8,20)atque animum nunc huc celerem, nunc
dividit illuc.
(8,21)In partisque rapit varias perque omnia
versat:
(8,22)sicut aquae tremulum labris ubi lumen
aenis
(8,23)sole repercussum aut radiantis imagine
lunae
(8,24)omnia pervolitat late loca iamque sub
auras
(8,25)erigitur summique ferit lacuaria tecti.
(8,26)Nox erat, et terras animalia fessa per
omnis
(8,27)alituum pecudumque genus sopor altus
habebat:
(8,28)cum pater in ripa gelidique sub
aetheris axe
(8,29)Aeneas, tristi turbatus pectora bello,
(8,30)procubuit seramque dedit per membra
quietem.
(8,31)Huic deus ipse loci fluvio Tiberinus
amoeno
(8,32)populeas inter senior se attollere
frondes
(8,33)visus; eum tenuis glauco velabat amictu
(8,34)carbasus, et crinis umbrosa tegebat
harundo,
(8,35)tum sic adfari et curas his demere
dictis:
(8,36)'O sate gente deum, Troianam ex
hostibus urbem
(8,37)qui revehis nobis aeternaque Pergama servas,
(8,38)exspectate solo Laurenti arvisque
Latinis,
(8,39)hic tibi certa domus, certi, ne
absiste, penates;
(8,40)neu belli terrere minis: tumor omnis et
irae
(8,41)concessere deum.
(8,42)[Iamque tibi, ne vana putes haec
fingere somnum,
(8,43)litoreis ingens inventa sub ilicibus
sus,
(8,44)triginta capitum fetus enixa, iacebit,
(8,45)alba, solo recubans, albi circum ubera
nati.
(8,46)Hic locus urbis erit, requies ea certa
laborum
(8,47)ex quo ter denis urbem redeuntibus
annis
(8,48)Ascanius clari condet cognominis Albam.
(8,49)Haud incerta cano.] Nunc
qua ratione quod instat
(8,50)expedias victor, paucis (adverte)
docebo.
(8,51)Arcades his oris, genus a Pallante
profectum,
(8,52)qui regem Euandrum comites, qui signa
secuti,
(8,53)delegere locum et posuere in montibus
urbem
(8,54)Pallantis proavi de nomine Pallanteum.
(8,55)Hi bellum adsidue ducunt cum gente
Latina;
(8,56)hos castris adhibe socios et foedera
iunge.
(8,57)Ipse ego te ripis et recto flumine
ducam,
(8,58)adversum remis superes subvectus ut amnem.
(8,59)Surge age, nate dea, primisque
cadentibus astris
(8,60)Iunoni fer rite preces iramque minasque
(8,61)supplicibus supera votis. Mihi victor honorem
(8,62)persolves. Ego sum pleno quem
flumine cernis
(8,63)stringentem ripas et pinguia
culta secantem,
(8,64)caeruleus Thybris, caelo
gratissimus amnis.
(8,65)Hic mihi magna domus, celsis caput
urbibus, exit.'
(8,66)Dixit, deinde lacu fluvius se condidit
alto,
(8,67)ima petens; nox Aenean somnusque
reliquit.
(8,68)Surgit et aetherii spectans orientia
solis
(8,69)lumina rite cavis undam de flumine
palmis
(8,70)sustinet ac talis effundit ad aethera
voces:
(8,71)'Nymphae, Laurentes nymphae, genus
amnibus unde est,
(8,72)tuque, o Thybri tuo genitor cum flumine
sancto,
(8,73)accipite Aenean et tandem arcete periclis.
(8,74)Quo te cumque lacus miserantem
incommoda nostra
(8,75)fonte tenet, quocumque solo
pulcherrimus exis,
(8,76)semper honore meo, semper celebrabere
donis
(8,77)corniger hesperidum fluvius regnator
aquarum.
(8,78)Adsis o tantum et propius tua numina
firmes.'
(8,79)sic memorat geminasque legit de classe
biremis
(8,80)remigioque aptat, socios simul instruit
armis.
(8,81)Ecce autem subitum atque oculis
mirabile monstrum;
(8,82)candida per silvam cum fetu concolor
albo
(8,83)procubuit viridique in litore
conspicitur sus.
(8,84)Quam pius Aeneas tibi enim, tibi,
maxuma Iuno,
(8,85)mactat sacra ferens et cum grege sistit
ad aram.
(8,86)Thybris ea fluvium, quam longa est,
nocte tumentem
(8,87)leniit, et tacita refluens ita
substitit unda,
(8,88)mitis ut in morem stagni placidaeque
paludis
(8,89)sterneret aequor aquis, remo ut
luctamen abesset.
(8,90)Ergo iter inceptum celerant rumore
secundo;
(8,91)labitur uncta vadis abies; mirantur et
undae,
(8,92)miratur nemus insuetum fulgentia longe
(8,93)scuta virum fluvio pictasque innare
carinas.
(8,94)Olli remigio noctemque diemque fatigant
(8,95)et longos superant flexus variisque
teguntur
(8,96)arboribus viridisque secant placido
aequore silvas.
(8,97)Sol medium caeli conscenderat igneus
orbem,
(8,98)cum muros arcemque procul ac rara
domorum
(8,99)tecta vident, quae nunc Romana potentia
caelo
(8,100)aequavit, tum res inopes Euandrus
habebat:
(8,101)ocius advertunt proras urbique
propinquant.
(8,102)Forte die sollemnem illo rex Arcas
honorem
(8,103)Amphitryoniadae magno divisque ferebat
(8,104)ante urbem in luco. Pallas huic filius
una,
(8,105)una omnes iuvenum primi pauperque
senatus
(8,106)tura dabant, tepidusque cruor fumabat
ad aras.
(8,107)Ut celsas videre rates atque inter
opacum
(8,108)adlabi nemus et tacitis incumbere
remis,
(8,109)terrentur visu subito cunctique
relictis
(8,110)consurgunt mensis. Audax quos rumpere
Pallas
(8,111)sacra vetat raptoque volat telo obvius
ipse
(8,112)et procul e tumulo: 'Iuvenes, quae
causa subegit
(8,113)ignotas temptare vias, quo tenditis?'
inquit.
(8,114)'Qui genus? Unde domo? Pacemne huc
fertis an arma?'
(8,115)Tum pater Aeneas puppi sic fatur ab
alta
(8,116)paciferaeque manu ramum praetendit
olivae:
(8,117)'Troiugenas ac tela vides inimica
Latinis,
(8,118)quos illi bello profugos egere
superbo.
(8,119)Euandrum petimus. Ferte haec et dicite
lectos
(8,120)Dardaniae venisse duces socia arma
rogantis.'
(8,121)Obstipuit tanto percussus nomine
Pallas:
(8,122)'Egredere o quicumque es' ait
'coramque parentem
(8,123)adloquere ac nostris succede penatibus
hospes.'
(8,124)excepitque manu dextramque amplexus
inhaesit.
(8,125)Progressi subeunt luco fluviumque
relinquunt.
(8,126)Tum regem Aeneas dictis adfatur
amicis:
(8,127)'Optume Graiugenum, cui me Fortuna
precari
(8,128)et vitta comptos voluit praetendere
ramos,
(8,129)non equidem extimui, Danaum quod
ductor et Arcas
(8,130)quodque a stirpe fores geminis
coniunctus Atridis;
(8,131)sed mea me virtus et sancta oracula
divom
(8,132)cognatique patres, tua terris didita
fama,
(8,133)coniunxere tibi et fatis egere
volentem.
(8,134)Dardanus, Iliacae primus pater urbis
et auctor,
(8,135)Electra, ut Grai perhibent.
Atlantide cretus,
(8,136)advehitur Teucros; Electram
maxumus Atlas
(8,137)edidit, aetherios umero qui sustinet
orbes
(8,138)vobis Mercurius pater est, quem
candida Maia
(8,139)Cyllenae gelido conceptum vertice
fudit;
(8,140)at Maiam, auditis si quicquam
credimus, Atlas,
(8,141)idem Atlas generat, caeli qui sidera
tollit.
(8,142)Sic genus amborum scindit se sanguine
ab uno.
(8,143)His fretus non legatos neque prima per
artem
(8,144)temptamenta tui pepigi: me, me ipse
meumque
(8,145)obieci caput et supplex ad limina
veni.
(8,146)Gens eadem, quae te, crudeli Daunia
bello
(8,147)insequitur; nos si pellant, nihil
afore credunt,
(8,148)quin omnem Hesperiam penitus sua sub
iuga mittant
(8,149)et mare quod supra teneant quodque
adluit infra.
(8,150)Accipe daque fidem: sunt nobis fortia
bello
(8,151)pectora, sunt animi et rebus spectata
iuventus.'
(8,152)Dixerat Aeneas. Ille os oculosque
loquentis
(8,153)iamdudum et totum lustrabat lumine
corpus.
(8,154)Tum sic pauca refert: 'Ut te,
fortissime Teucrum,
(8,155)accipio agnoscoque libens! Ut verba
parentis
(8,156)et vocem Anchisae magni voltumque
recordor!
(8,157)Nam memini Hesionae visentem regna
sororis
(8,158)Laomedontiaden Priamum, Salamina
petentem,
(8,159)protinus Arcadiae gelidos invisere
finis.
(8,160)Tum mihi prima genas vestibat flore
iuventas,
(8,161)mirabarque duces Teucros, mirabar et
ipsum
(8,162)Laomedontiaden, sed cunctis
altior ibat
(8,163)Anchises: mihi mens iuvenali ardebat
amore
(8,164)compellare virum et dextrae coniungere
dextram.
(8,165)Accessi et cupidus Phenei sub moenia
duxi.
(8,166)Ille mihi insignem pharetram Lyciasque
sagittas
(8,167)discedens chlamydemque auro dedit
intertextam
(8,168)frenaque bina meus quae nunc habet
aurea Pallas.
(8,169)Ergo et quam petitis iuncta est mihi
foedere dextra,
(8,170)et lux cum primum terris se crastina
reddet,
(8,171)auxilio laetos dimittam opibusque
iuvabo.
(8,172)Interea sacra haec, quando huc
venistis amici,
(8,173)annua, quae differre nefas, celebrate
faventes
(8,174)nobiscum et iam nunc sociorum
adsuescite mensis.'
(8,175)Haec ubi dicta, dapes iubet et sublata
reponi
(8,176)pocula gramineoque viros locat ipse
sedili
(8,177)praecipuumque toro et villosi pelle
leonis
(8,178)accipit Aenean solioque invitat
acerno.
(8,179)Tum lecti iuvenes certatim araeque
sacerdos
(8,180)viscera tosta ferunt taurorum
onerantque canistris
(8,181)dona laboratae Cereris Bacchumque
ministrant.
(8,182)Vescitur Aeneas simul et Troiana
iuventus
(8,183)perpetui tergo bovis et lustralibus
extis.
(8,184)Postquam exempta fames et amor
compressus edendi,
(8,185)rex Euandrus ait: 'Non haec sollemnia
nobis,
(8,186)has ex more dapes, hanc tanti numinis
aram
(8,187)vana superstitio veterumque ignara
deorum
(8,188)inposuit: saevis, hospes Troiane,
periclis
(8,189)servati facimus meritosque novamus
honores.
(8,190)Iam primum saxis suspensam hanc aspice
rupem,
(8,191)disiectae procul ut moles desertaque
montis
(8,192)stat domus et scopuli ingentem traxere
ruinam.
(8,193)Hic spelunca fuit, vasto summota
recessu,
(8,194)semihominis Caci facies quam dira
tenebat
(8,195)solis inaccessam radiis; semperque
recenti
(8,196)caede tepebat humus, foribusque adfixa
superbis
(8,197)ora virum tristi pendebant pallida
tabo.
(8,198)Huic monstro Volcanus erat pater:
illius atros
(8,199)ore vomens ignis magna se mole
ferebat.
(8,200)Attulit et nobis aliquando optantibus
aetas
(8,201)auxilium adventumque dei. Nam maximus
ultor,
(8,202)tergemini nece Geryonae spoliisque
superbus
(8,203)Alcides aderat taurosque hac victor
agebat
(8,204)ingentis, vallemque boves amnemque
tenebant.
(8,205)At furiis Caci mens effera, nequid
inausum
(8,206)aut intractatum scelerisve dolive
fuisset,
(8,207)quattuor a stabulis praestanti corpore
tauros
(8,208)avertit, totidem forma superante
iuvencas;
(8,209)atque hos, nequa forent pedibus
vestigia rectis,
(8,210)cauda in speluncam tractos versisque
viarum
(8,211)indiciis raptos saxo occultabat opaco:
(8,212)quaerenti nulla ad speluncam signa
ferebant.
(8,213)Interea, cum iam stabulis saturata
moveret
(8,214)Amphytrioniades armenta abitumque
pararet,
(8,215)discessu mugire boves atque omne
querelis
(8,216)impleri nemus et colles clamore
relinqui.
(8,217)reddidit una boum vocem vastoque sub
antro
(8,218)mugiit et Caci spem custodita
fefellit.
(8,219)Hic vero Alcidae furiis exarserat atro
(8,220)felle dolor: rapit arma manu nodisque
gravatum
(8,221)robur et aerii cursu petit ardua
montis.
(8,222)Tum primum nostri Cacum videre timentem
(8,223)turbatumque oculis: fugit ilicet ocior
Euro
(8,224)speluncamque petit, pedibus timor
addidit alas.
(8,225)Ut sese inclusit ruptisque immane
catenis
(8,226)deiecit saxum, ferro quod et arte
paterna
(8,227)pendebat, fultosque emuniit obice
postis,
(8,228)ecce furens animis aderat Tirynthius
omnemque
(8,229)accessum lustrans huc ora ferebat et
illuc,
(8,230)dentibus infrendens. Ter totum
fervidus ira
(8,231)lustrat Aventini montem, ter saxea
temptat
(8,232)limina nequiquam, ter fessus valle
resedit.
(8,233)Stabat acuta silex, praecisis undique
saxis
(8,234)speluncae dorso insurgens, altissima
visu,
(8,235)dirarum nidis domus opportuna
volucrum.
(8,236)Hanc, ut prona iugo laevum
incumbebat in amnem,
(8,237)dexter in adversum nitens
concussit et imis
(8,238)avolsam solvit radicibus;
inde repente
(8,239)inpulit, inpulsu quo maximus
intonat aether
(8,240)dissultant ripae refluitque
exterritus amnis.
(8,241)At specus et Caci detecta apparuit
ingens
(8,242)regia, et umbrosae penitus patuere
cavernae:
(8,243)non secus ac siqua penitus vi terra
dehiscens
(8,244)infernas reseret sedes et regna
recludat
(8,245)pallida, dis invisa, superque immane
barathrum
(8,246)cernatur, trepident inmisso lumine
manes.
(8,247)Ergo insperata deprensum luce repente
(8,248)inclusumque cavo saxo atque insueta
rudentem
(8,249)desuper Alcides telis premit omniaque
arma
(8,250)advocat et ramis vastisque molaribus
instat.
(8,251)Ille autem, neque enim fuga iam super
ulla pericli,
(8,252)faucibus ingentem fumum (mirabile
dictu)
(8,253)evomit involvitque domum caligine
caeca,
(8,254)prospectum eripiens oculis,
glomeratque sub antro
(8,255)fumiferam noctem commixtis igne
tenebris.
(8,256)Non tulit Alcides animis seque ipse
per ignem
(8,257)praecipiti iecit saltu, qua plurimus
undam
(8,258)fumus agit nebulaque ingens specus
aestuat atra.
(8,259)Hic Cacum in tenebris incendia vana
vomentem
(8,260)corripit in nodum complexus et angit
inhaerens
(8,261)elisos oculos et siccum sanguine
guttur.
(8,262)Panditur extemplo foribus domus atra
revolsis,
(8,263)abstractaeque boves abiurataeque
rapinae
(8,264)caelo ostenduntur, pedibusque informe
cadaver
(8,265)protrahitur. Nequeunt expleri corda
tuendo
(8,266)terribilis oculos, voltum villosaque
saetis
(8,267)pectora semiferi atque extinctos
faucibus ignis.
(8,268)Ex illo celebratus honos, laetique
minores
(8,269)servavere diem, primusque Potitius
auctor
(8,270)et domus Herculei custos Pinaria
sacri.
(8,271)Hanc aram luco statuit, quae maxuma
semper
(8,272)dicetur nobis et erit quae maxuma
semper.
(8,273)Quare agite, o iuvenes, tantarum in
munere laudum
(8,274)cingite fronde comas et pocula porgite
dextris
(8,275)communemque vocate deum et date vina
volentes.'
(8,276)Dixerat, Herculea bicolor cum populus
umbra
(8,277)velavitque comas foliisque innexa
pependit
(8,278)et sacer implevit dextram scyphus. Ocius
omnes
(8,279)in mensam laeti libant divosque
precantur.
(8,280)Devexo interea propior fit Vesper
Olympo,
(8,281)iamque sacerdotes primusque Potitius
ibant,
(8,282)pellibus in morem cincti, flammasque
ferebant.
(8,283)Instaurant epulas et mensae grata
secundae
(8,284)dona ferunt cumulantque oneratis
lancibus aras.
(8,285)tum Salii ad cantus incensa altaria
circum
(8,286)populeis adsunt evincti tempora ramis,
(8,287)hic iuvenum chorus, ille senum; qui
carmine laudes
(8,288)Herculeas et facta ferunt: ut prima
novercae
(8,289)monstra manu geminosque premens
eliserit angues,
(8,290)ut bello egregias idem disiecerit
urbes,
(8,291)Troiamque Oechaliamque, ut duros mille
labores
(8,292)rege sub Eurystheo fatis Iunonis iniquae
(8,293)pertulerit. 'Tu nubigenas, invicte,
bimembris
(8,294)Hylaeeumque Pholumque, manu, tu Cresia
mactas
(8,295)prodigia et vastum Nemeae sub rupe
leonem.
(8,296)Te Stygii tremuere lacus, te ianitor
Orci
(8,297)ossa super recubans antro semesa cruento;
(8,298)nec te ullae facies, non terruit ipse
Typhoeus,
(8,299)arduus arma tenens; non te rationis
egentem
(8,300)Lernaeus turba capitum circumstetit
anguis.
(8,301)Salve, vera Iovis proles, decus addite
divis,
(8,302)et nos et tua dexter adi pede sacra
secundo.'
(8,303)Talia carminibus celebrant; super
omnia Caci
(8,304)speluncam adiciunt spirantemque
ignibus ipsum.
(8,305)Consonat omne nemus strepitu collesque
resultant.
(8,306)Exim se cuncti divinis rebus ad urbem
(8,307)perfectis referunt. Ibat rex
obsitus aevo
(8,308)et comitem Aenean iuxta natumque
tenebat
(8,309)ingrediens varioque viam sermone
levabat.
(8,310)miratur facilisque oculos fert omnia
circum
(8,311)Aeneas capiturque locis et singula
laetus
(8,312)exquiritque auditque virum monimenta priorum.
(8,313)Tum rex Euandrus, Romanae conditor
arcis:
(8,314)'Haec nemora indigenae fauni
nymphaeque tenebant
(8,315)gensque virum truncis et duro robore
nata,
(8,316)quis neque mos neque cultus erat, nec
iungere tauros
(8,317)aut componere opes norant aut parcere
parto,
(8,318)sed rami atque asper victu venatus
alebat.
(8,319)Primus ab aetherio venit Saturnus
Olympo,
(8,320)arma Iovis fugiens et regnis exsul
ademptis.
(8,321)Is genus indocile ac dispersum
montibus altis
(8,322)composuit legesque dedit Latiumque
vocari
(8,323)maluit, his quoniam latuisset tutis in
oris.
(8,324)Aurea quae perhibent illo sub rege
fuere
(8,325)saecula. Sic placida populos in pace
regebat,
(8,326)deterior donec paulatim ac
decolor aetas
(8,327)et belli rabies et amor successit
habendi.
(8,328)Tum manus Ausonia et gentes venere
Sicanae,
(8,329)saepius et nomen posuit Saturnia
tellus;
(8,330)tum reges asperque immani corpore
Thybris,
(8,331)a quo post Itali fluvium cognomine
Thybrim
(8,332)diximus, amisit verum vetus Albula
nomen;
(8,333)me pulsum patria pelagique extrema
sequentem
(8,334)Fortuna omnipotens et ineluctabile
fatum
(8,335)his posuere locis matrisque egere
tremenda
(8,336)Carmentis nymphae monita et deus
auctor Apollo.
(8,337)Vix ea dicta: dehinc progressus
monstrat et aram
(8,338)et Carmentalem Romani nomine portam
(8,339)quam memorant, nymphae priscum
Carmentis honorem,
(8,340)vatis fatidicae, cecinit quae prima
futuros
(8,341)Aeneadas magnos et nobile Pallanteum.
(8,342)Hinc lucum ingentem quem Romulus acer
Asylum
(8,343)rettulit et gelida monstrat sub rupe
Lupercal,
(8,344)Parrhasio dictum Panos de more Lycaei.
(8,345)Nec non et sacri monstrat nemus
Argileti
(8,346)testaturque locum et letum docet
hospitis Argi.
(8,347)Hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia
ducit,
(8,348)aurea nunc, olim silvestribus horrida
dumis.
(8,349)Iam tum religio pavidos terrebat
agrestis
(8,350)dira loci, iam tum silvam saxumque
tremebant.
(8,351)Hoc nemus, hunc,' inquit, 'frondoso
vertice collem
(8,352)(quis deus incertum est) habitat deus:
Arcades ipsum
(8,353)credunt se vidisse Iovem, cum saepe
nigrantem
(8,354)aegida concuteret dextra nimbosque
cieret.
(8,355)Haec duo praeterea disiectis oppida
muris,
(8,356)reliquias veterumque vides monimenta
virorum.
(8,357)Hanc Ianus pater, hanc Saturnus
condidit arcem:
(8,358)Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia
nomen.'
(8,359)Talibus inter se dictis ad tecta
subibant
(8,360)pauperis Euandri passimque armenta
videbant
(8,361)Romanoque foro et lautis mugire
Carinis.
(8,362)Ut ventum ad sedes: 'Haec,' inquit,
'limina victor
(8,363)Alcides subiit, haec illum regia
cepit.
(8,364)Aude, hospes, contemnere opes et te
quoque dignum
(8,365)finge deo rebusque veni non asper
egenis.'
(8,366)dixit et angusti subter fastigia tecti
(8,367)ingentem Aenean duxit stratisque
locavit
(8,368)effultum foliis et pelle Libystidis
ursae.
(8,369)Nox ruit et fuscis tellurem
amplectitur alis.
(8,370)At Venus haud animo nequiquam
exterrita mater
(8,371)Laurentumque minis et duro mota
tumultu
(8,372)Volcanum adloquitur thalamoque haec
coniugis aureo
(8,373)incipit et dictis divinum adspirat
amorem:
(8,374)'Dum bello Argolici vastabant Pergama
reges
(8,375)debita casurasque inimicis ignibus
arces,
(8,376)non ullum auxilium miseris, non arma
rogavi
(8,377)artis opisque tuae nec te, carissime
coniunx,
(8,378)incassumve tuos volui exercere
labores,
(8,379)quamvis et Priami deberem plurima
natis
(8,380)et durum Aeneae flevissem saepe
laborem.
(8,381)Nunc Iovis imperiis Rutulorum
constitit oris:
(8,382)ergo eadem supplex venio et sanctum
mihi numen
(8,383)arma rogo genetrix nato. Te
filia Nerei,
(8,384)te potuit lacrimis Tithonia flectere
coniunx.
(8,385)Aspice qui coeant populi, quae moenia
clausis
(8,386)ferrum acuant portis in me
exscidiumque meorum.'
(8,387)Dixerat et niveis hinc atque hinc diva
lacertis
(8,388)cunctantem amplexu molli fovet. Ille
repente
(8,389)accepit solitam flammam, notusque
medullas
(8,390)intravit calor et labefacta per ossa
cucurrit:
(8,391)non secus atque olim tonitru cum rupta
corusco
(8,392)ignea rima micans percurrit lumine
nimbos.
(8,393)Sensit laeta dolis et formae conscia
coniunx.
(8,394)Tum pater aeterno fatur devinctus
amore:
(8,395)'Quid causas petis ex alto? Fiducia
cessit
(8,396)quo tibi, diva, mei? Similis si cura
fuisset,
(8,397)tum quoque fas nobis Teucros armare
fuisset:
(8,398)nec pater omnipotens Troiam nec fata
vetabant
(8,399)stare decemque alios Priamum superesse
per annos.
(8,400)Et nunc, si bellare paras atque haec
tibi mens est,
(8,401)quidquid in arte mea possum promittere
curae,
(8,402)quod fieri ferro liquidove potest
electro,
(8,403)quantum ignes animaeque valent,
absiste precando
(8,404)viribus indubitare tuis.' Ea verba
locutus
(8,405)optatos dedit amplexus placidumque
petivit
(8,406)coniugis infusus gremio per membra
soporem.
(8,407)Inde ubi prima quies medio iam noctis
abactae
(8,408)curriculo expulerat somnum, cum femina
primum,
(8,409)cui tolerare colo vitam tenuique
Minerva
(8,410)impositum, cinerem et sopitos suscitat
ignes,
(8,411)noctem addens operi, famulasque ad
lumina longo
(8,412)exercet penso, castum ut servare
cubile
(8,413)coniugis et possit parvos educere
natos:
(8,414)haud secus Ignipotens nec tempore
segnior illo
(8,415)mollibus e stratis opera ad fabrilia
surgit.
(8,416)Insula Sicanium iuxta latus Aeoliamque
(8,417)erigitur Liparen, fumantibus ardua
saxis,
(8,418)quam subter specus et Cyclopum exesa
caminis
(8,419)antra Aetnaea tonant validique
incudibus ictus
(8,420)auditi referunt gemitus striduntque
cavernis
(8,421)stricturae Chalybum et fornacibus
ignis anhelat,
(8,422)Volcani domus et Volcania nomine
tellus.
(8,423)Hoc tunc ignipotens caelo descendit ab
alto.
(8,424)Ferrum exercebant vasto Cyclopes in
antro,
(8,425)Brontesque Steropesque et nudus membra
Pyragmon.
(8,426)His informatum manibus iam parte
polita
(8,427)fulmen erat, toto genitor quae plurima
caelo
(8,428)deicit in terras, pars inperfecta
manebat.
(8,429)Tris imbris torti radios, tris nubis
aquosae
(8,430)addiderant, rutili tris ignis et
alitis austri:
(8,431)fulgores nunc horrificos sonitumque
metumque
(8,432)miscebant operi flammisque sequacibus
iras.
(8,433)Parte alia Marti currumque rotasque
volucris
(8,434)instabant, quibus ille viros, quibus
excitat urbes;
(8,435)aegidaque horriferam, turbatae
Palladis arma,
(8,436)certatim squamis serpentum auroque
polibant
(8,437)conexosque anguis ipsamque in pectore
divae
(8,438)Gorgona, desecto vertentem lumina
collo.
(8,439)'Tollite cuncta,' inquit, 'coeptosque
auferte labores,
(8,440)Aetnaei Cyclopes, et huc advertite
mentem:
(8,441)arma acri facienda viro. Nunc
viribus usus,
(8,442)nunc manibus rapidis, omni nunc arte
magistra.
(8,443)Praecipitate moras.' Nec plura
effatus; at illi
(8,444)ocius incubuere omnes pariterque
laborem
(8,445)sortiti. Fluit aes rivis aurique
metallum,
(8,446)volnificusque chalybs vasta fornace
liquescit.
(8,447)Ingentum clipeum informant, unum omnia
contra
(8,448)tela Latinorum, septenosque orbibus
orbes
(8,449)impediunt. Alii ventosis follibus
auras
(8,450)accipiunt redduntque, alii stridentia
tingunt
(8,451)aera lacu. Gemit impositis incudibus
antrum.
(8,452)Illi inter sese multa vi bracchia
tollunt
(8,453)in numerum versantque tenaci forcipe
massam.
(8,454)Haec pater Aeoliis properat dum
Lemnius oris,
(8,455)Euandrum ex humili tecto lux suscitat
alma
(8,456)et matutini volucrum sub culmine
cantus.
(8,457)Consurgit senior tunicaque inducitur
artus
(8,458)et Tyrrhena pedum circumdat vincula
plantis;
(8,459)tum lateri atque umeris Tegeaeum
subligat ensem,
(8,460)demissa ab laeva pantherae terga
retorquens.
(8,461)Nec non et gemini custodes limine ab
alto
(8,462)praecedunt gressumque canes comitantur
erilem.
(8,463)Hospitis Aeneae sedem et secreta
petebat
(8,464)sermonum memor et promissi muneris
heros.
(8,465)Nec minus Aeneas se matutinus agebat.
(8,466)Filius huic Pallas, illi comes ibat
Achates.
(8,467)Congressi iungunt dextras mediisque
residunt
(8,468)aedibus et licito tandem sermone
fruuntur.
(8,469)Rex prior haec:
(8,470)'Maxume Teucrorum ductor, quo sospite
numquam
(8,471)res equidem Troiae victas aut regna
fatebor,
(8,472)nobis ad belli auxilium pro nomine
tanto
(8,473)exiguae vires: hinc Tusco claudimur
amni,
(8,474)hinc Rutulus premit et murum
circumsonat armis.
(8,475)Sed tibi ego ingentis populos
opulentaque regnis
(8,476)iungere castra paro, quam fors inopina
salutem
(8,477)ostentat: fatis huc te poscentibus
adfers.
(8,478)Haud procul hinc saxo incolitur
fundata vetusto
(8,479)urbis Agyllinae sedes, ubi Lydia
quondam
(8,480)gens, bello praeclara, iugis insedit
Etruscis.
(8,481)Hanc multos florentem annos rex deinde
superbo
(8,482)imperio et saevis tenuit Mezentius
armis.
(8,483)Quid memorem infandas
caedes, quid facta tyranni
(8,484)effera? Di capiti ipsius generique
reservent!
(8,485)Mortua quin etiam iungebat corpora
vivis
(8,486)componens manibusque manus atque
oribus ora,
(8,487)tormenti genus, et sanie taboque
fluentis
(8,488)complexu in misero longa sic morte
necabat.
(8,489)at fessi tandem cives infanda furentem
(8,490)armati circumsistunt ipsumque
domumque,
(8,491)obtruncant socios, ignem ad fastigia
iactant.
(8,492)Ille inter caedem Rutulorum elapsus in
agros
(8,493)confugere et Turni defendier hospitis
armis.
(8,494)Ergo omnis furiis surrexit Etruria
iustis:
(8,495)regem ad supplicium praesenti Marte
reposcunt.
(8,496)his ego te, Aenea, ductorem
milibus addam.
(8,497)Toto namque fremunt
condensae litore puppes
(8,498)Signaque ferre iubent;
retinet longaevus haruspex
(8,499)fata canens, ''O Maeoniae
delecta iuventus,
(8,500)flos veterum virtusque virum, quos
iustus in hostem
(8,501)fert dolor et merita accendit
Mezentius ira,
(8,502)nulli fas Italo tantam subiungere
gentem:
(8,503)externos optate duces''; tum Etrusca
resedit
(8,504)hoc acies campo, monitis exterrita
divom.
(8,505)Ipse oratores ad me regnique coronam
(8,506)cum sceptro misit mandatque insignia
Tarchon,
(8,507)succedam castris Tyrrhenaque regna
capessam.
(8,508)Sed mihi tarda gelu saeclisque effeta
senectus
(8,509)invidet imperium seraeque ad fortia
vires.
(8,510)natum exhortarer, ni mixtus matre
Sabella
(8,511)hinc partem patriae traheret. Tu,
cuius et annis
(8,512)et generi fatum indulgent, quem numina
poscunt,
(8,513)ingredere, o Teucrum atque Italum
fortissime ductor.
(8,514)hunc tibi praeterea, spes et solacia
nostri,
(8,515)Pallanta adiungam; sub te tolerare
magistro
(8,516)militiam et grave Martis opus, tua cernere
facta
(8,517)adsuescat primis et te miretur ab
annis.
(8,518)Arcadas huic equites bis centum,
robora pubis
(8,519)lecta dabo totidemque suo tibi nomine
Pallas.'
(8,520)Vix ea fatus erat, defixique ora
tenebant
(8,521)Aeneas Anchisiades et fidus Achates
(8,522)multaque dura suo tristi cum corde
putabant,
(8,523)ni signum caelo Cytherea dedisset
aperto.
(8,524)Namque inproviso vibratus ab
aethere fulgor
(8,525)cum sonitu venit, et ruere
omnia visa repente
(8,526)Tyrrhenusque tubae mugire
per aethera clangor.
(8,527)Suspiciunt, iterum atque
iterum fragor increpat ingens:
(8,528)arma inter nubem caeli regione serena
(8,529)per sudum rutilare vident et pulsa
tonare.
(8,530)Obstipuere animis alii, sed Troius
heros
(8,531)agnovit sonitum et divae promissa parentis.
(8,532)Tum memorat: 'Ne vero, hospes, ne
quaere profecto,
(8,533)quem casum portenta ferant: ego poscor
Olympo.
(8,534)Hoc signum cecinit missuram diva
creatrix,
(8,535)si bellum ingrueret, Volcaniaque arma
per auras
(8,536)laturam auxilio.
(8,537)Heu quantae miseris caedes Laurentibus
instant;
(8,538)quas poenas mihi, Turne, dabis; quam
multa sub undas
(8,539)scuta virum galeasque et fortia
corpora volves,
(8,540)Thybri pater! Poscant acies et foedera
rumpant.'
(8,541)Haec ubi dicta dedit, solio se tollit
ab alto
(8,542)et primum Herculeis sopitas ignibus
aras
(8,543)excitat hesternumque larem parvosque
penatis
(8,544)laetus adit: mactant lectas de more
bidentis
(8,545)Euandrus pariter, pariter Troiana
iuventus.
(8,546)Post hinc ad navis graditur sociosque
revisit.
(8,547)Quorum de numero qui sese in bella
sequantur
(8,548)praestantis virtute legit; pars cetera
prona
(8,549)fertur aqua segnisque secundo defluit
amni,
(8,550)nuntia ventura Ascanio rerumque
patrisque.
(8,551)Dantur equi Teucris Tyrrhena
petentibus arva;
(8,552)ducunt exsortem Aeneae, quem fulva
leonis
(8,553)pellis obit totum, praefulgens
unguibus aureis.
(8,554)Fama volat parvam subito volgata per
urbem,
(8,555)ocius ire equites Tyrrheni ad litora
regis.
(8,556)vota metu duplicant matres, propiusque
periclo
(8,557)it timor, et maior Martis iam apparet
imago.
(8,558)tum pater Evandrus dextram complexus
euntis
(8,559)haeret. inexpletus lacrimans, ac talia
fatur:
(8,560)'O mihi praeteritos referat si
Iuppiter annos,
(8,561)(qualis eram, cum primam aciem
Praeneste sub ipsa
(8,562)stravi scutorumque incendi victor
acervos
(8,563)et regem hac Erulum dextra sub Tartara
misi,
(8,564)nascenti cui tris animas Feronia mater
(8,565)(horrendum dictu) dederat; terna arma
movenda,
(8,566)ter Leto sternendus erat; cui tunc
tamen omnis
(8,567)abstulit haec animas dextra et totidem
exuit armis:
(8,568)non ego nunc dulci amplexu divellerer
usquam,
(8,569)nate, tuo, neque finitimo Mezentius
umquam
(8,570)huic capiti insultans tot ferro saeva
dedisset
(8,571)funera, tam multis viduasset civibus
urbem.
(8,572)At vos, o superi, et divom tu maxume
rector
(8,573)Iuppiter, Arcadii, quaeso, miserescite
regis
(8,574)et patrias audite preces. Si
numina vestra
(8,575)incolumem Pallanta mihi, si fata
reservant,
(8,576)si visurus eum vivo et venturus in
unum:
(8,577)vitam oro, patior quemvis durare
laborem.
(8,578)Sin aliquem infandum casum, Fortuna,
minaris:
(8,579)nunc O nunc liceat crudelem abrumpere
vitam,
(8,580)dum curae ambiguae, dum spes incerta
futuri,
(8,581)dum te, care puer, mea sera et sola
voluptas,
(8,582)complexu teneo, gravior neu nuntius
auris
(8,583)volneret.' Haec genitor digressu dicta
supremo
(8,584)fundebat: famuli conlapsum
in tecta ferebant.
(8,585)Iamque adeo exierat portis equitatus
apertis,
(8,586)Aeneas inter primos et fidus Achates,
(8,587)inde alii Troiae proceres, ipse agmine
Pallas
(8,588)in medio chlamyde et pictis conspectus
in armis:
(8,589)qualis ubi Oceani perfusus Lucifer
unda,
(8,590)quem Venus ante alios astrorum diligit
ignis,
(8,591)extulit os sacrum caelo tenebrasque
resolvit.
(8,592)Stant pavidae in muris matres
oculisque sequuntur
(8,593)pulveream nubem et fulgentis aere
catervas.
(8,594)Olli per dumos, qua proxuma meta
viarum,
(8,595)armati tendunt; it clamor, et agmine
facto
(8,596)quadrupedante putrem sonitu quatit
ungula campum.
(8,597)Est ingens gelidum lucus prope
Caeritis amnem,
(8,598)religione patrum late sacer; undique
colles
(8,599)inclusere cavi et nigra nemus abiete
cingunt.
(8,600)Silvano fama est veteres sacrasse Pelasgos,
(8,601)arvorum pecorisque deo, lucumque
diemque,
(8,602)qui primi finis aliquando habuere
Latinos:
(8,603)haud procul hinc Tarcho et Tyrrheni
tuta tenebant
(8,604)castra locis, celsoque omnis de colle
videri
(8,605)iam poterat legio et latis tendebat in
arvis.
(8,606)Huc pater Aeneas et bello lecta
iuventus
(8,607)succedunt fessique et equos et corpora
curant.
(8,608)At Venus aetherios inter dea candida
nimbos
(8,609)dona ferens aderat; natumque in valle
reducta
(8,610)ut procul egelido secretum flumine
vidit,
(8,611)talibus adfata est dictis seque
obtulit ultro:
(8,612)'En perfecta mei promissa coniugis
arte
(8,613)munera, ne mox aut Laurentis, nate,
superbos
(8,614)aut acrem dubites in proelia poscere
Turnum:'
(8,615)Dixit et amplexus nati Cytherea petivit,
(8,616)arma sub adversa posuit radiantia
quercu.
(8,617)Ille, deae donis et tanto laetus
honore,
(8,618)expleri nequit atque oculos per
singula volvit
(8,619)miraturque interque manus et bracchia
versat
(8,620)terribilem cristis galeam flammasque vomentem
(8,621)fatiferumque ensem, loricam ex aere
rigentem
(8,622)sanguineam ingentem, qualis cum
caerula nubes
(8,623)solis inardescit radiis longeque
refulget;
(8,624)tum levis ocreas electro auroque
recocto
(8,625)hastamque et clipei non enarrabile textum.
(8,626)Illic res Italas Romanorumque
triumphos
(8,627)haud vatum ignarus venturique inscius
aevi
(8,628)fecerat ignipotens, illic genus omne
futurae
(8,629)stirpis ab Ascanio. pugnataque in
ordine bella.
(8,630)fecerat et viridi fetam Mavortis in
antro
(8,631)procubuisse lupam, geminos huic ubera
circum
(8,632)ludere pendentis pueros et lambere
matrem
(8,633)impavidos, illam tereti cervice
reflexa
(8,634)mulcere alternos et corpora fingere
lingua.
(8,635)Nec procul hinc Romam et raptas sine
more Sabinas
(8,636)consessu caveae magnis circensibus
actis
(8,637)addiderat subitoque novum consurgere
bellum
(8,638)Romulidis Tatioque seni Curibusque
severis.
(8,639)Post idem inter se posito certamine
reges
(8,640)armati Iovis ante aram paterasque
tenentes
(8,641)stabant et caesa iungebant foedera
porca.
(8,642)Haud procul inde citae Mettum in
diversa quadrigae
(8,643)distulerant, at tu dictis, Albane,
maneres,
(8,644)raptabatque viri mendacis viscera
Tullus
(8,645)per silvam, et sparsi rorabant
sanguine vepres.
(8,646)Nec non Tarquinium eiectum Porsenna
iubebat
(8,647)accipere ingentique urbem obsidione
premebat:
(8,648)Aeneadae in ferrum pro libertate
ruebant.
(8,649)Illum indignanti similem similemque
minanti
(8,650)aspiceres, pontem auderet quia vellere
Cocles
(8,651)et fluvium vinclis innaret Cloelia
ruptis.
(8,652)In summo custos Tarpeiae Manlius arcis
(8,653)stabat pro templo et Capitolia celsa
tenebat,
(8,654)Romuleoque recens horrebat regia
culmo.
(8,655)Atque hic auratis volitans argenteus
anser
(8,656)porticibus Gallos in limine adesse
canebat.
(8,657)Galli per dumos aderant arcemque
tenebant,
(8,658)defensi tenebris et dono noctis
opacae:
(8,659)aurea caesaries ollis atque aurea
vestis,
(8,660)virgatis lucent sagulis, tum lactea
colla
(8,661)auro innectuntur, duo quisque Alpina
coruscant
(8,662)gaesa manu, scutis protecti corpora
longis.
(8,663)Hic exsultantis Salios nudosque
Lupercos
(8,664)lanigerosque apices et lapsa ancilia
caelo
(8,665)extuderat, castae ducebant sacra per
urbem
(8,666)pilentis matres in mollibus. Hinc
procul addit
(8,667)Tartareas etiam sedes, alta ostia
Ditis,
(8,668)et scelerum poenas et te, Catilina,
minaci
(8,669)pendentem scopulo Furiarumque ora
trementem,
(8,670)secretosque pios, his dantem iura
Catonem.
(8,671)Haec inter tumidi late maris ibat
imago
(8,672)aurea, sed fluctu spumabant caerula
cano;
(8,673)et circum argento clari delphines in
orbem
(8,674)aequora verrebant caudis aestumque
secabant.
(8,675)In medio classis aeratas, Actia bella,
(8,676)cernere erat, totumque instructo Marte
videres
(8,677)fervere Leucaten auroque effulgere
fluctus.
(8,678)Hinc Augustus agens Italos in proelia
Caesar
(8,679)cum patribus populoque, penatibus et
magnis dis,
(8,680)stans celsa in puppi; geminas cui
tempora flammas
(8,681)laeta vomunt patriumque aperitur
vertice sidus.
(8,682)Parte alia ventis et dis Agrippa
secundis
(8,683)arduus agmen agens; cui, belli insigne
superbum,
(8,684)tempora navali fulgent rostrata
corona.
(8,685)Hinc ope barbarica variisque Antonius
armis,
(8,686)victor ab Aurorae populis et litore
rubro,
(8,687)Aegyptum viresque Orientis et ultima
secum
(8,688)Bactra vehit, sequiturque (nefas)
Aegyptia coniunx.
(8,689)Una omnes ruere, ac totum spumare
reductis
(8,690)convolsum remis rostrisque tridentibus
aequor.
(8,691)alta petunt: pelago credas innare
revolsas
(8,692)Cycladas aut montis concurrere
montibus altos,
(8,693)tanta mole viri turritis puppibus
instant.
(8,694)stuppea flamma manu telisque volatile
ferrum
(8,695)spargitur, arva nova Neptunia caede
rubescunt.
(8,696)Regina in mediis patrio vocat agmina
sistro
(8,697)necdum etiam geminos a tergo respicit
anguis.
(8,698)omnigenumque deum monstra et latrator
Anubis
(8,699)contra Neptunum et Venerem contraque
Minervam
(8,700)tela tenent. Saevit medio in certamine
Mavors
(8,701)caelatus ferro tristesque ex aethere
Dirae,
(8,702)et scissa gaudens vadit Discordia
palla,
(8,703)quam cum sanguineo sequitur Bellona
flagello.
(8,704)Actius haec cernens arcum tendebat
Apollo
(8,705)desuper: omnis eo terrore Aegyptus et
Indi,
(8,706)omnis Arabs, omnes vertebant terga
Sabaei.
(8,707)Ipsa videbatur ventis regina vocatis
(8,708)vela dare et laxos iam iamque
inmittere funis.
(8,709)Illam inter caedes pallentem morte
futura
(8,710)fecerat Ignipotens undis et Iapyge
ferri,
(8,711)contra autem magno maerentem corpore
Nilum
(8,712)pandentemque sinus et tota veste
vocantem
(8,713)caeruleum in gremium
latebrosaque flumina victos.
(8,714)At Caesar, triplici invectus
Romana triumpho
(8,715)moenia, dis Italis votum inmortale
sacrabat,
(8,716)maxuma tercentum totam delubra per
urbem.
(8,717)Laetitia ludisque viae plausuque
fremebant;
(8,718)omnibus in templis matrum chorus,
omnibus arae;
(8,719)ante aras terram caesi stravere
iuvenci.
(8,720)Ipse, sedens niveo candentis limine
Phoebi,
(8,721)dona recognoscit populorum aptatque
superbis
(8,722)postibus; incedunt victae longo ordine
gentes,
(8,723)quam variae linguis, habitu tam vestis
et armis.
(8,724)Hic Nomadum genus et discinctos
Mulciber Afros,
(8,725)hic Lelegas Carasque sagittiferosque
Gelonos
(8,726)finxerat; Euphrates ibat iam mollior
undis,
(8,727)extremique hominum Morini, Rhenusque
bicornis,
(8,728)indomitique Dahae, et pontem
indignatus Araxes.
(8,729)Talia per clipeum Volcani, dona
parentis,
(8,730)miratur rerumque ignarus imagine
gaudet,
(8,731)attollens umero famamque et fata
nepotum.
(9,1)Atque ea diversa penitus dum parte
geruntur,
(9,2)Irim de caelo misit Saturnia Iuno
(9,3)audacem ad Turnum. Luco
tum forte parentis
(9,4)Pilumni Turnus sacrata valle sedebat.
(9,5)Ad quem sic roseo Thaumantias ore locuta
est:
(9,6)'Turne, quod optanti divom promittere
nemo
(9,7)auderet, volvenda dies en attulit ultro.
(9,8)Aeneas urbe et sociis et classe relicta
(9,9)sceptra Palatini sedemque petit Euandri.
(9,10)Nec satis: extremas Corythi penetravit
ad urbes
(9,11)Lydorumque manum collectos armat
agrestis.
(9,12)Quid dubitas? Nunc tempus equos, nunc
poscere currus.
(9,13)Rumpe moras omnis et turbata arripe
castra.'
(9,14)Dixit et in caelum paribus se sustulit
alis
(9,15)ingentemque fuga secuit sub nubibus
arcum.
(9,16)Adgnovit iuvenis duplicisque ad sidera
palmas
(9,17)sustulit ac tali fugientem est voce
secutus:
(9,18)'Iri, decus caeli, quis te mihi nubibus
actam
(9,19)detulit in terras? Unde haec tam clara
repente
(9,20)tempestas? Medium video discedere
caelum
(9,21)palantisque polo stellas. Sequor omina
tanta,
(9,22)quisquis in arma vocas.' Et sic effatus
ad undam
(9,23)processit summoque hausit de gurgite
lymphas,
(9,24)multa deos orans, oneravitque aethera
votis.
(9,25)Iamque omnis campis exercitus ibat
apertis,
(9,26)dives equum, dives pictai vestis et
auri;
(9,27)Messapus primas acies, postrema
coercent
(9,28)Tyrrhidae iuvenes, medio dux agmine
Turnus,
(9,29)[vertitur arma tenens et toto vertice
supra est.]
(9,30)Ceu septem surgens sedatis amnibus altus
(9,31)per tacitum Ganges aut pingui flumine
Nilus
(9,32)cum refluit campis et iam se condidit
alveo.
(9,33)Hic subitam nigro glomerari pulvere
nubem
(9,34)prospiciunt Teucri ac tenebras
insurgere campis.
(9,35)Primus ab adversa conclamat mole
Caicus:
(9,36)'Quis globus, o cives, caligine
volvitur atra?
(9,37)Ferte citi ferrum, date tela, ascendite
muros,
(9,38)hostis adest, heia!' Ingenti clamore
per omnis
(9,39)condunt se Teucri portas et moenia
complent.
(9,40)Namque ita discedens praeceperat optumus
armis
(9,41)Aeneas: siqua interea fortuna fuisset,
(9,42)neu struere auderent aciem neu credere
campo;
(9,43)castra modo et tutos servarent aggere
muros.
(9,44)Ergo etsi conferre manum pudor iraque
monstrat,
(9,45)obiciunt portas tamen et praecepta
facessunt
(9,46)armatique cavis expectant turribus
hostem.
(9,47)Turnus ut ante volans tardum
praecesserat agmen
(9,48)viginti lectis equitum comitatus, et
urbi
(9,49)improvisus adest; maculis quem Thracius
albis
(9,50)portat equus cristaque tegit galea
aurea rubra.
(9,51)'Ecquis erit, mecum, iuvenes, qui
primus in hostem?
(9,52)En,' ait et iaculum attorquens emittit
in auras,
(9,53)principium pugnae, et campo sese arduus
infert.
(9,54)Clamore excipiunt socii fremituque
sequuntur
(9,55)horrisono: Teucrum mirantur inertia
corda,
(9,56)non aequo dare se campo, non obvia
ferre
(9,57)arma viros, sed castra fovere. Huc
turbidus atque huc
(9,58)lustrat equo muros aditumque per avia
quaerit.
(9,59)Ac veluti pleno lupus insidiatus ovili
(9,60)cum fremit ad caulas, ventos perpessus
et imbris,
(9,61)nocte super media; tuti sub matribus
agni
(9,62)balatum exercent, ille asper et
improbus ira
(9,63)saevit in absentis, collecta fatigat
edendi
(9,64)ex longo rabies et siccae sanguine
fauces:
(9,65)haud aliter Rutulo muros et castra
tuenti
(9,66)ignescunt irae, duris dolor ossibus
ardet.
(9,67)Qua temptet ratione aditus et quae via
clausos
(9,68)excutiat Teucros vallo atque
effundat in aequum?
(9,69)Classem, quae lateri castrorum adiuncta
latebat,
(9,70)aggeribus saeptam circum et fluvialibus
undis,
(9,71)invadit sociosque incendia poscit
ovantis
(9,72)atque manum pinu flagranti fervidus
implet.
(9,73)Tum vero incumbunt, urget praesentia
Turni,
(9,74)atque omnis facibus pubes accingitur
atris.
(9,75)Diripuere focos; piceum fert fumida
lumen
(9,76)taeda et commixtam Volcanus ad astra
favillam.
(9,77)Quis deus, o musae, tam saeva incendia
Teucris
(9,78)avertit? Tantos ratibus quis depulit
ignes?
(9,79)Dicite. Prisca fides facto, sed fama
perennis.
(9,80)Tempore quo primum Phrygia formabat in
Ida
(9,81)Aeneas classem et pelagi petere alta
parabat,
(9,82)ipsa deum fertur genetrix Berecyntia
magnum
(9,83)vocibus his adfata Iovem: 'Da, nate,
petenti,
(9,84)quod tua cara parens domito te poscit
Olympo.
(9,85)[Pinea silva mihi, multos dilecta per
annos]
(9,86)lucus in arce fuit summa, quo sacra
ferebant,
(9,87)nigranti picea trabibusque obscurus
acernis:
(9,88)has ego Dardanio iuveni, cum classis
egeret,
(9,89)laeta dedi; nunc sollicitam timor
anxius angit.
(9,90)Solve metus atque hoc precibus sine
posse parentem:
(9,91)ne cursu quassatae ullo neu turbine
venti
(9,92)vincantur, prosit nostris in montibus
ortas.'
(9,93)Filius huic contra, torquet qui sidera
mundi:
(9,94)'O genetrix, quo fata vocas, aut quid
petis istis?
(9,95)Mortaline manu factae immortale carinae
(9,96)fas habeant certusque incerta pericula
lustret
(9,97)Aeneas? Cui tanta deo permissa
potestas?
(9,98)Immo ubi defunctae finem portusque
tenebunt
(9,99)Ausonios olim, quaecumque evaserit
undis
(9,100)Dardaniumque ducem Laurentia vexerit
arva,
(9,101)mortalem eripiam formam magnique
iubebo
(9,102)aequoris esse deas, qualis Nereia Doto
(9,103)et Galatea secant spumantem pectore
pontum.
(9,104)Dixerat idque ratum Stygii per flumina
fratris,
(9,105)per pice torrentis atraque voragine ripas
(9,106)adnuit et totum nutu tremefecit
Olympum.
(9,107)Ergo aderat promissa dies et tempora
Parcae
(9,108)debita complerant, cum Turni iniuria
Matrem
(9,109)admonuit ratibus sacris depellere
taedas.
(9,110)Hic primum nova lux oculis offulsit et
ingens
(9,111)visus ab Aurora caelum transcurrere
nimbus
(9,112)Idaeique chori; tum vox horrenda per
auras
(9,113)excidit et Troum Rutulorumque agmina
complet:
(9,114)'Ne trepidate meas, Teucri, defendere
navis
(9,115)neve armate manus: maria ante exurere
Turno
(9,116)quam sacras dabitur pinus. Vos ite
solutae,
(9,117)ite deae pelagi: genetrix iubet.' Et
sua quaeque
(9,118)continuo puppes abrumpunt vincula
ripis
(9,119)delphinumque modo demersis aequora
rostris
(9,120)ima petunt. Hinc virgineae (mirabile
monstrum)
(9,121)quot prius aeratae steterant ad litora
prorae
(9,122)reddunt se totidem facies pontoque
feruntur.
(9,123)Obstipuere animis Rutuli, conterritus
ipse
(9,124)turbatis Messapus equis, cunctatur et
amnis
(9,125)rauca sonans revocatque pedem
Tiberinus ab alto.
(9,126)At non audaci Turno fiducia cessit;
(9,127)ultro animos tollit dictis atque
increpat ultro:
(9,128)Troianos haec monstra petunt, his
Iuppiter ipse
(9,129)auxilium solitum eripuit, non tela
neque ignes
(9,130)exspectans Rutulos. Ergo maria invia
Teucris
(9,131)nec spes ulla fugae: rerum pars altera
adempta est.
(9,132)Terra autem in nostris manibus, tot
milia gentes
(9,133)arma ferunt Italae. Nil me
fatalia terrent,
(9,134)siqua Phryges prae se iactant,
responsa deorum:
(9,135)sat fatis Venerique datum, tetigere
quod arva
(9,136)fertilis Ausoniae Troes. Sunt et mea
contra
(9,137)fata mihi, ferro sceleratam exscindere
gentem,
(9,138)coniuge praerepta: nec solos tangit
Atridas
(9,139)iste dolor solisque licet capere arma
Mycenis.
(9,140)Sed periisse semel satis est: peccare
fuisset
(9,141)ante satis penitus modo non genus omne
perosos
(9,142)femineum. Quibus haec medii fiducia
valli
(9,143)fossarumque morae, leti discrimina
parva,
(9,144)dant animos. At non viderunt moenia
Troiae
(9,145)Neptuni fabricata manu considere in
ignis?
(9,146)'Sed vos, o lecti, ferro qui scindere
vallum
(9,147)apparat et mecum invadit trepidantia
castra.'
(9,148)Non armis mihi Volcani, non mille
carinis
(9,149)est opus in Teucros; addant se
protinus omnes
(9,150)Etrusci socios, tenebras et inertia
furta
(9,151)Palladii caesis summae custodibus
arcis
(9,152)ne timeant, nec equi caeca condemur in
alvo:
(9,153)luce palam certum est igni circumdare
muros.
(9,154)Haud sibi cum Danais rem faxo et pube
Pelasga
(9,155)esse ferant, decumum quos distulit
Hector in annum.
(9,156)Nunc adeo, melior quoniam pars acta
diei,
(9,157)quod superest, laeti bene gestis
corpora rebus
(9,158)procurate, viri, et pugnam sperate
parari.'
(9,159)Interea vigilum excubiis obsidere
portas
(9,160)cura datur Messapo et moenia cingere
flammis.
(9,161)Bis septem Rutuli, muros qui milite
servent,
(9,162)delecti; ast illos centeni quemque
sequuntur
(9,163)purpurei cristis iuvenes auroque
corusci.
(9,164)Discurrunt variantque vices fusique
per herbam
(9,165)indulgent vino et vertunt crateras
aenos.
(9,166)Conlucent ignes, noctem custodia ducit
(9,167)insomnem ludo.
(9,168)Haec super e vallo prospectant Troes
et armis
(9,169)alta tenent, nec non trepidi formidine
portas
(9,170)explorant pontisque et propugnacula
iungunt,
(9,171)tela gerunt. Instat Mnestheus acerque
Serestus,
(9,172)quos pater Aeneas, siquando adversa
vocarent,
(9,173)rectores iuvenum et rerum dedit esse
magistros.
(9,174)Omnis per muros legio, sortita
periclum,
(9,175)excubat exercetque vices, quod cuique
tuendum est.
(9,176)Nisus erat portae custos, acerrimus
armis,
(9,177)Hyrtacides, comitem Aeneae quem
miserat Ida
(9,178)venatrix iaculo celerem levibusque
sagittis;
(9,179)it iuxta comes Euryalus, quo pulchrior
alter
(9,180)non fuit Aeneadum Troiana neque induit
arma,
(9,181)ora puer prima signans intonsa
iuventa.
(9,182)His amor unus erat, pariterque in
bella ruebant:
(9,183)tum quoque communi portam statione
tenebant.
(9,184)Nisus ait: 'Dine hunc ardorem mentibus
addunt,
(9,185)Euryale, an sua cuique deus fit dira
cupido?
(9,186)Aut pugnam aut aliquid iamdudum
invadere magnum
(9,187)mens agitat mihi nec placida contenta
quietest.
(9,188)Cernis, quae Rutulos habeat fiducia
rerum.
(9,189)Lumina rara micant; somno vinoque
soluti
(9,190)procubuere; silent late loca: percipe
porro,
(9,191)quid dubitem et quae nunc animo
sententia surgat.
(9,192)Aenean acciri omnes, populusque
patresque,
(9,193)exposcunt mittique viros, qui certa
reportent.
(9,194)Si tibi quae posco promittunt (nam
mihi facti
(9,195)fama sat est), tumulo videor reperire
sub illo
(9,196)posse viam ad muros et moenia
Pallantea.'
(9,197)Obstipuit magno laudum percussus amore
(9,198)Euryalus; simul his ardentem
adfatur amicum:
(9,199)'Mene igitur socium summis
adiungere rebus,
(9,200)Nise, fugis? Solum te in
tanta pericula mittam?
(9,201)Non ita me genitor, bellis
adsuetus Opheltes,
(9,202)Argolicum terrorem inter
Troiaeque labores
(9,203)sublatum erudiit, nec tecum
talia gessi,
(9,204)magnanimum Aenean et fata extrema
secutus:
(9,205)est hic, est animus lucis contemptor
et istum
(9,206)qui vita bene credat emi, quo tendis,
honorem.'
(9,207)Nisus ad haec: 'Equidem de te nil tale
verebar
(9,208)nec fas, non, ita me referat tibi
magnus ovantem
(9,209)Iuppiter aut quicumque oculis haec
aspicit aequis.
(9,210)Sed siquis, quae multa vides
discrimine tali,
(9,211)siquis in adversum rapiat casusve
deusve,
(9,212)te superesse velim; tua vita dignior
aetas.
(9,213)Sit qui me raptum pugna pretiove
redemptum
(9,214)mandet humo solita aut siqua id
Fortuna vetabit,
(9,215)absenti ferat inferias decoretque
sepulchro.
(9,216)Neu matri miserae tanti sim causa
doloris,
(9,217)quae te sola, puer, multis e matribus
ausa
(9,218)persequitur magni nec moenia curat
Acestae,'
(9,219)Ille autem: 'Causas nequiquam nectis
inanis,
(9,220)nec mea iam mutata loco sententia
cedit:
(9,221)adceleremus,' ait. Vigiles simul
excitat, illi
(9,222)succedunt servantque vices: statione
relicta
(9,223)ipse comes Niso graditur, regemque
requirunt.
(9,224)Cetera per terras omnis animalia somno
(9,225)laxabant curas et corda oblita
laborum:
(9,226)ductores Teucrum primi et delecta
iuventus
(9,227)consilium summis regni de rebus
habebant,
(9,228)quid facerent quisve Aeneae iam
nuntius esset.
(9,229)Stant longis adnixi hastis, et scuta
tenentes,
(9,230)castrorum et campi medio. Tum Nisus et
una
(9,231)Euryalus confestim alacres admittier
orant:
(9,232)rem magnam, pretiumque morae fore.
Primus Iulus
(9,233)accepit trepidos ac Nisum dicere
iussit.
(9,234)Tum sic Hyrtacides: 'Audite O mentibus
aequis,
(9,235)Aeneadae, neve haec nostris spectentur
ab annis,
(9,236)quae ferimus. Rutuli somno vinoque
soluti
(9,237)conticuere; locum insidiis conspeximus
ipsi,
(9,238)qui patet in bivio portae, quae
proxuma ponto;
(9,239)interrupti ignes, aterque ad sidera
fumus
(9,240)erigitur: si fortuna permittitis uti
(9,241)quaesitum Aenean et moenia Pallantea,
(9,242)mox hic cum spoliis ingenti caede
peracta
(9,243)adfore cernetis. Nec nos via fallit
euntis:
(9,244)vidimus obscuris primam sub vallibus
urbem
(9,245)venatu adsiduo et totum cognovimus
amnem.'
(9,246)Hic annis gravis atque animi maturus
Aletes:
(9,247)'Di patrii, quorum semper sub numine
Troia est,
(9,248)non tamen omnino Teucros delere
paratis,
(9,249)cum talis animos iuvenum et tam certa
tulistis
(9,250)pectora.' Sic memorans umeros
dextrasque tenebat
(9,251)amborum et voltum lacrimis atque ora
rigabat.
(9,252)'Quae vobis, quae digna, viri, pro
laudibus istis
(9,253)praemia posse rear solvi? Pulcherrima
primum
(9,254)di moresque dabunt vestri; tum cetera
reddet
(9,255)actutum pius Aeneas atque integer aevi
(9,256)Ascanius, meriti tanti non immemor
umquam.'
(9,257)'Immo ego vos, cui sola salus genitore
reducto,'
(9,258)excipit Ascanius,' per magnos, Nise,
penatis
(9,259)Assaracique larem et canae penetralia
Vestae
(9,260)obtestor; quaecumque mihi fortuna
fidesque est,
(9,261)in vestris pono gremiis: revocate
parentem,
(9,262)reddite conspectum; nihil illo triste
recepto.
(9,263)Bina dabo argento perfecta atque
aspera signis
(9,264)pocula, devicta genitor quae cepit
Arisba,
(9,265)et tripodas geminos, auri duo magna
talenta,
(9,266)cratera antiquum, quem dat Sidonia
Dido.
(9,267)Si vero capere Italiam sceptrisque
potiri
(9,268)contigerit victori et praedae dicere
sortem,
(9,269)vidisti quo Turnus equo, quibus ibat
in armis
(9,270)aureus: ipsum illum, clipeum
cristasque rubentis
(9,271)excipiam sorti, iam nunc tua praemia,
Nise.
(9,272)Praeterea bis sex genitor lectissima
matrum
(9,273)corpora captivosque dabit suaque
omnibus arma,
(9,274)insuper his campi quod rex habet ipse
Latinus.
(9,275)Te vero, mea quem spatiis propioribus
aetas
(9,276)insequitur, venerande puer, iam
pectore toto
(9,277)accipio et comitem casus complector in
omnis.
(9,278)Nulla meis sine te quaeretur gloria
rebus;
(9,279)seu pacem seu bella geram, tibi maxima
rerum
(9,280)verborumque fides.' Contra quem talia
fatur
(9,281)Euryalus: 'Me nulla dies tam fortibus
ausis
(9,282)dissimilem arguerit; tantum, fortuna
secunda
(9,283)aut adversa cadat. Sed te super omnia
dona
(9,284)unum oro, genetrix Priami de gente
vetusta
(9,285)est mihi, quam miseram tenuit non Ilia
tellus
(9,286)mecum excedentem, non moenia regis
Acestae.
(9,287)Hanc ego nunc ignaram huius quodcumque
pericli est
(9,288)inque salutatam linquo: nox et tua
testis
(9,289)dextera, quod nequeam lacrumas
perferre parentis
(9,290)at tu, oro, solare inopem et succurre
relictae.
(9,291)Hanc sine me spem ferre tui: audentior
ibo
(9,292)in casus omnis.' Percussa mente dedere
(9,293)Dardanidae lacrimas; ante omnis
pulcher Iulus,
(9,294)atque animum patriae strinxit pietatis
imago.
(9,295)Tum sic effatur:
(9,296)'Sponde digna tuis ingentibus omnia
coeptis.
(9,297)Namque erit ista mihi genetrix
nomenque Creusae
(9,298)solum defuerit, nec partum gratia
talem
(9,299)parva manet. Casus factum
quicumque sequentur,
(9,300)per caput hoc iuro, per quod pater
ante solebat:
(9,301)quae tibi polliceor reduci rebusque
secundis,
(9,302)haec eadem matrique tuae generique
manebunt.'
(9,303)Sic ait inlacrimans; umero simul exuit
ensem
(9,304)auratum, mira quem fecerat arte Lycaon
(9,305)Gnosius atque habilem vagina aptarat
eburna.
(9,306)Dat Niso Mnestheus pellem horrentisque
leonis
(9,307)exuvias; galeam fidus permutat Aletes.
(9,308)Protinus armati incedunt; quos omnis
euntis
(9,309)primorum manus ad portas iuvenumque
senumque
(9,310)prosequitur votis. Nec non et pulcher
Iulus,
(9,311)ante annos animumque gerens curamque
virilem,
(9,312)multa patri mandata dabat portanda:
sed aurae
(9,313)omnia discerpunt et nubibus inrita
donant.
(9,314)Egressi superant fossas noctisque per
umbram
(9,315)castra inimica petunt, multis tamen
ante futuri
(9,316)exitio. Passim somno vinoque per
herbam
(9,317)corpora fusa vident, arrectos litore
currus,
(9,318)inter lora rotasque viros, simul arma
iacere,
(9,319)vina simul. Prior Hyrtacides sic ore
locutus:
(9,320)'Euryale, audendum dextra; nunc ipsa
vocat res.
(9,321)Hac iter est. Tu, ne qua manus se
attollere nobis
(9,322)a tergo possit, custodi et consule
longe;
(9,323)haec ego vasta dabo et lato te limite
ducam.
(9,324)Sic memorat vocemque premit; simul
ense superbum
(9,325)Rhamnetem adgreditur, qui forte
tapetibus altis
(9,326)exstructus toto proflabat pectore
somnum.
(9,327)Rex idem et regi Turno gratissimus
augur,
(9,328)sed non augurio potuit depellere
pestem.
(9,329)Tris iuxta famulos temere inter tela
iacentis
(9,330)armigerumque Remi premit aurigamque
sub ipsis
(9,331)nanctus equis ferroque secat pendentia
colla;
(9,332)tum caput ipsi aufert domino
truncumque relinquit
(9,333)sanguine singultantem; atro tepefacta
cruore
(9,334)terra torique madent. Nec non
Lamyrumque Lamumque
(9,335)et iuvenem Serranum, illa qui plurima
nocte
(9,336)luserat, insignis facie, multoque
iacebat
(9,337)membra deo victus: felix, si protinus
illum
(9,338)aequasset nocti ludum in lucemque
tulisset.
(9,339)Impastus ceu plena leo per ovilia
turbans
(9,340)(suadet enim vesana fames) manditque
trahitque
(9,341)molle pecus mutumque metu, fremit ore
cruento:
(9,342)nec minor Euryali caedes; incensus et
ipse
(9,343)perfurit ac multam in medio sine
nomine plebem,
(9,344)Fadumque Herbesumque subit Rhoetumque
Abarimque,
(9,345)ignaros, Rhoetum vigilantem et cuncta
videntem,
(9,346)sed magnum metuens se post cratera
tegebat;
(9,347)pectore in adverso totum cui comminus
ensem
(9,348)condidit adsurgenti et multa morte
recepit.
(9,349)Purpuream vomit ille animam et cum
sanguine mixta
(9,350)vina refert moriens; hic furto
fervidus instat.
(9,351)Iamque ad Messapi socios tendebat; ibi
ignem
(9,352)deficere extremum et religatos rite
videbat
(9,353)carpere gramen equos: breviter cum
talia Nisus.
(9,354)sensit enim nimia caede atque cupidine
ferri:
(9,355)'Absistamus,' ait, 'nam lux inimica
propinquat.
(9,356)Poenarum exhaustum satis est, via
facta per hostis.'
(9,357)Multa virum solido argento perfecta
relinquunt
(9,358)armaque craterasque simul pulchrosque
tapetas.
(9,359)Euryalus phaleras Rhamnetis et aurea
bullis
(9,360)cingula, Tiburti Remulo ditissimus
olim
(9,361)quae mittit dona hospitio cum iungeret
absens
(9,362)Caedicus, ille suo moriens dat habere
nepoti,
(9,363)[post mortem bello Rutuli pugnaque
potiti]
(9,364)haec rapit atque umeris nequiquam
fortibus aptat.
(9,365)Tum galeam Messapi habilem cristisque
decoram
(9,366)induit. Excedunt castris et tuta
capessunt.
(9,367)Interea praemissi equites ex urbe
Latina,
(9,368)cetera dum legio campis instructa
moratur,
(9,369)ibant et Turno regi responsa ferebant,
(9,370)tercentum, scutati omnes, Volcente
magistro.
(9,371)Iamque propinquabant castris murosque
subibant,
(9,372)cum procul hos laevo flectentis limite
cernunt
(9,373)et galea Euryalum sublustri noctis in
umbra
(9,374)prodidit immemorem radiisque adversa
refulsit.
(9,375)Haud temere est visum. Conclamat ab
agmine Volcens
(9,376)'State, viri. Quae causa
viae? Quive estis in armis?
(9,377)Quove tenetis iter?' Nihil illi
tendere contra,
(9,378)sed celerare fugam in silvas et fidere
nocti.
(9,379)Obiciunt equites sese ad divortia nota
(9,380)hinc atque hinc omnemque abitum
custode coronant.
(9,381)Silva fuit late dumis atque ilice
nigra
(9,382)horrida, quam densi complerant undique
sentes;
(9,383)rara per occultos lucebat semita
calles.
(9,384)Euryalum tenebrae ramorum onerosaque
praeda
(9,385)impediunt fallitque timor regione
viarum;
(9,386)Nisus abit, iamque imprudens evaserat
hostis
(9,387)atque locos, qui post Albae de nomine
dicti
(9,388)Albani, tum rex stabula alta Latinus
habebat,
(9,389)ut stetit et frustra absentem respexit
amicum.
(9,390)'Euryale infelix, qua te regione
reliqui?
(9,391)Quave sequar, rursus perplexum iter
omne revolvens
(9,392)fallacis silvae?' Simul et vestigia
retro
(9,393)observata legit dumisque silentibus
errat.
(9,394)Audit equos, audit strepitus et signa
sequentum.
(9,395)Nec longum in medio tempus,
cum clamor ad auris
(9,396)pervenit ac videt Euryalum,
quem iam manus omnis
(9,397)fraude loci et noctis, subito turbante
tumultu,
(9,398)oppressum rapit et conantem plurima
frustra.
(9,399)Quid faciat? Qua vi iuvenem, quibus
audeat armis
(9,400)eripere? An sese medios moriturus in
enses
(9,401)inferat et pulchram properet per
volnera mortem?
(9,402)Ocius adducto torquens hastile
lacerto,
(9,403)suspiciens altam Lunam sic voce
precatur:
(9,404)'Tu, dea, tu praesens nostro succurre
labori,
(9,405)astrorum decus et nemorum Latonia
custos
(9,406)Siqua tuis umquam pro me pater
Hyrtacus aris
(9,407)dona tulit, siqua ipse meis venatibus
auxi
(9,408)suspendive tholo aut sacra ad fastigia
fixi:
(9,409)hunc sine me turbare globum et rege
tela per auras.'
(9,410)Dixerat, et toto conixus corpore
ferrum
(9,411)conicit: hasta volans noctis
diverberat umbras
(9,412)et venit aversi in tergum Sulmonis
ibique
(9,413)frangitur ac fisso transit praecordia
ligno.
(9,414)Volvitur ille vomens calidum de
pectore flumen
(9,415)frigidus et longis singultibus ilia
pulsat.
(9,416)Diversi circumspiciunt. Hoc acrior
idem
(9,417)ecce aliud summa telum librabat ab
aure.
(9,418)Dum trepidant, it hasta Tago per
tempus utrumque
(9,419)stridens traiectoque haesit tepefacta
cerebro.
(9,420)Saevit atrox Volcens nec teli
conspicit usquam
(9,421)auctorem nec quo se ardens inmittere
possit.
(9,422)'Tu tamen interea calido mihi sanguine
poenas
(9,423)persolves amborum,' inquit; simul ense
recluso
(9,424)ibat in Euryalum. Tum vero exterritus,
amens
(9,425)conclamat Nisus, nec se celare
tenebris
(9,426)amplius aut tantum potuit perferre dolorem.
(9,427)Me me, adsum qui feci, in me
convertite ferrum,
(9,428)O Rutuli, mea fraus omnis; nihil iste
nec ausus
(9,429)nec potuit, caelum hoc et conscia
sidera testor,
(9,430)tantum infelicem nimium dilexit
amicum.'
(9,431)Talia dicta dabat; sed viribus ensis
adactus
(9,432)transabiit costas et candida pectora
rumpit.
(9,433)Volvitur Euryalus leto,
pulchrosque per artus
(9,434)it cruor, inque umeros
cervix conlapsa recumbit:
(9,435)purpureus veluti cum flos
succisus aratro
(9,436)languescit moriens lassove papavera
collo
(9,437)demisere caput, pluvia cum forte
gravantur.
(9,438)At Nisus ruit in medios solumque per
omnis
(9,439)Volcentem petit in solo Volcente
moratur.
(9,440)Quem circum glomerati hostes hinc
comminus atque hinc
(9,441)proturbant. Instat non setius ac rotat
ensem
(9,442)fulmineum, donec Rutuli clamantis in
ore
(9,443)condidit adverso et moriens animam
abstulit hosti.
(9,444)Tum super exanimum sese proiecit
amicum
(9,445)confossus placidaque ibi demum morte
quievit.
(9,446)Fortunati ambo! Siquid mea carmina
possunt,
(9,447)nulla dies umquam memori vos eximet
aevo,
(9,448)dum domus Aeneae Capitoli immobile
saxum
(9,449)accolet imperiumque pater Romanus
habebit.
(9,450)Victores praeda Rutuli spoliisque
potiti
(9,451)Volcentem exanimum flentes in
castra ferebant.
(9,452)Nec minor in castris luctus
Rhamnete reperto
(9,453)exsangui et primis una tot caede
peremptis,
(9,454)Serranoque Numaque. Ingens concursus
ad ipsa
(9,455)corpora seminecisque viros tepidaque
recentem
(9,456)caede locum et plenos spumanti
sanguine rivos.
(9,457)Agnoscunt spolia inter se galeamque
nitentem
(9,458)Messapi et multo phaleras sudore
receptas.
(9,459)Et iam prima novo spargebat lumine
terras
(9,460)Tithoni croceum linquens Aurora
cubile:
(9,461)iam sole infuso, iam rebus luce
retectis
(9,462)Turnus in arma viros, armis
circumdatus ipse,
(9,463)suscitat, aeratasque acies in proelia
cogit
(9,464)quisque suas variisque acuunt
rumoribus iras.
(9,465)Quin ipsa arrectis (visu miserabile)
in hastis
(9,466)praefigunt capita et multo clamore
sequuntur
(9,467)Euryali et Nisi.
(9,468)Aeneadae duri murorum in parte
sinistra
(9,469)opposuere aciem, nam dextera cingitur
amni,
(9,470)ingentisque tenent fossas et turribus
altis
(9,471)stant maesti; simul ora virum praefixa
movebant,
(9,472)nota nimis miseris atroque fluentia
tabo.
(9,473)Interea pavidam volitans pennata per
urbem
(9,474)nuntia Fama ruit matrisque adlabitur
auris
(9,475)Euryali. At subitus miserae calor ossa
reliquit,
(9,476)excussi manibus radii revolutaque
pensa.
(9,477)Evolat infelix et femineo ululatu,
(9,478)scissa comam, muros amens atque agmina
cursu
(9,479)prima petit, non illa virum, non illa
pericli
(9,480)telorumque memor; caelum dehinc
questibus implet:
(9,481)'Hunc ego te, Euryale, aspicio? Tune
illa senectae
(9,482)sera meae requies, potuisti linquere
solam,
(9,483)crudelis? Nec te, sub tanta pericula
missum,
(9,484)adfari extremum miserae data copia
matri?
(9,485)Heu, terra ignota canibus data praeda
Latinis
(9,486)alitibusque iaces, nec te, tua funera
mater
(9,487)produxi pressive oculos aut volnera
lavi,
(9,488)veste tegens, tibi quam noctes festina
diesque
(9,489)urgebam et tela curas solabar anilis.
(9,490)Quo sequar, aut quae nunc artus
avolsaque membra
(9,491)et funus lacerum tellus habet? Hoc
mihi de te,
(9,492)nate, refers? Hoc sum terraque marique
secuta?
(9,493)Figite me, siqua est pietas, in me
omnia tela
(9,494)conicite, o Rutuli, me primam absumite
ferro:
(9,495)aut tu, magne pater divom, miserere
tuoque
(9,496)invisum hoc detrude caput sub Tartara telo,
(9,497)quando aliter nequeo crudelem
abrumpere vitam.'
(9,498)Hoc fletu concussi animi, maestusque
per omnis
(9,499)it gemitus: torpent
infractae ad proelia vires.
(9,500)Illam incendentem luctus Idaeus et
Actor
(9,501)Illionei monitu et multum lacrimantis
Iuli
(9,502)corripiunt interque manus sub tecta
reponunt.
(9,503)At tuba terribilem sonitum procul aere
canoro
(9,504)increpuit; sequitur clamor caelumque
remugit.
(9,505)Adcelerant acta pariter testudine
Volsci
(9,506)et fossas implere parant ac vellere
vallum.
(9,507)Quaerunt pars aditum et scalis
ascendere muros,
(9,508)qua rara est acies interlucetque
corona
(9,509)non tam spissa viris. Telorum
effundere contra
(9,510)omne genus Teucri ac duris detrudere
contis,
(9,511)adsueti longo muros defendere bello.
(9,512)Saxa quoque infesto volvebant pondere,
siqua
(9,513)possent tectam aciem perrumpere: cum
tamen omnis
(9,514)ferre iuvat subter densa testudine
casus;
(9,515)nec iam sufficiunt. Nam qua globus
imminet ingens,
(9,516)immanem Teucri molem volvuntque
ruuntque,
(9,517)quae stravit Rutulos late
armorumque resolvit
(9,518)tegmina. Nec curant caeco contendere
Marte
(9,519)amplius audaces Rutuli, sed pellere
vallo
(9,520)missilibus certant.
(9,521)Parte alia horrendus visu quassabat
Etruscam
(9,522)pinum et fumiferos infert Mezentius
ignis;
(9,523)at Messapus equum domitor, Neptunia
proles,
(9,524)rescindit vallum et scalas in moenia
poscit.
(9,525)Vos, o Calliope, precor, adspirate
canenti,
(9,526)quas ibi tum ferro strages, quae
funera Turnus
(9,527)ediderit, quem quisque virum demiserit
Orco;
(9,528)et mecum ingentis oras evolvite belli,
(9,529)[et meministis enim, divae, et
memorare potestis.]
(9,530)Turris erat vasto suspectu et pontibus
altis,
(9,531)opportuna loco, summis quam viribus
omnes
(9,532)expugnare Itali summaque evertere opum
vi
(9,533)certabant, Troes contra defendere
saxis
(9,534)perque cavas densi tela intorquere
fenestras.
(9,535)Princeps ardentem coniecit lampada
Turnus
(9,536)et flammam adfixit lateri, quae
plurima vento
(9,537)corripuit tabulas et postibus haesit
adesis.
(9,538)Turbati trepidare intus frustraque
malorum
(9,539)velle fugam. Dum se glomerant retroque
residunt
(9,540)in partem, quae peste caret, tum
pondere turris
(9,541)procubuit subito et caelum tonat omne
fragore.
(9,542)Semineces ad terram, immani mole
secuta,
(9,543)confixique suis telis et pectora duro
(9,544)transfossi ligno veniunt. Vix unus
Helenor
(9,545)et Lycus elapsi. Quorum
primaevus Helenor,
(9,546)Maeonio regi quem serva Licymnia
furtim
(9,547)sustulerat vetitisque ad Troiam
miserat armis,
(9,548)ense levis nudo parmaque inglorius
alba;
(9,549)isque ubi se Turni media inter milia
vidit,
(9,550)hinc acies atque hinc acies
adstare Latinas:
(9,551)ut fera, quae densa venantum saepta
corona
(9,552)contra tela furit seseque haud nescia
morti
(9,553)inicit et saltu supra venabula fertur,
(9,554)haud aliter iuvenis medios moriturus
in hostis
(9,555)inruit et, qua tela videt densissima,
tendit.
(9,556)At pedibus longe melior Lycus inter et
hostis
(9,557)inter et arma fuga muros tenet altaque
certat
(9,558)prendere tecta manu sociumque
attingere dextras.
(9,559)Quem Turnus, pariter cursu teloque
secutus,
(9,560)increpat his victor:
'Nostrasne evadere, demens,
(9,561)sperasti te posse manus?' Simul
adripit ipsum
(9,562)pendentem et magna muri cum parte
revellit.
(9,563)Qualis ubi aut leporem aut candenti
corpore cycnum
(9,564)sustulit alta petens pedibus Iovis
armiger uncis
(9,565)quaesitum aut matri multis balatibus
agnum
(9,566)Martius a stabulis rapuit lupus. Undique
clamor
(9,567)tollitur: invadunt et fossas agere
complent;
(9,568)ardentis taedas alii ad fastigia
iactant.
(9,569)Ilioneus saxo atque ingenti fragmine
montis
(9,570)Lucetium portae subeuntem ignisque
ferentem,
(9,571)Emathiona Liger, Corynaeum sternit
Asilas,
(9,572)hic iaculo bonus, hic longe fallente
sagitta,
(9,573)Ortygium Caeneus, victorem Caenea
Turnus,
(9,574)Turnus Ityn Cloniumque, Dioxippum
Promolumque
(9,575)et Sagarim et summis stantem pro
turribus Idan,
(9,576)Privernum Capys. Hunc primo levis
hasta Themillae
(9,577)strinxerat: ille manum proiecto
tegmine demens
(9,578)ad volnus tulit; ergo alis adlapsa
sagitta
(9,579)et laevo infixa est lateri manus
abditaque intus
(9,580)spiramenta animae letali volnere
rupit.
(9,581)Stabat in egregiis Arcentis filius
armis,
(9,582)pictus acu chlamydem et ferrugine
clarus Hibera,
(9,583)insignis facie, genitor quem miserat
Arcens,
(9,584)eductum Matris luco Symaethia circum
(9,585)flumina, pinguis ubi et placabilis ara
Palici:
(9,586)stridentem fundam positis Mezentius
hastis
(9,587)ipse ter adducta circum caput egit
habena
(9,588)et media adversi liquefacto tempora
plumbo
(9,589)diffidit ac multa porrectum extendit
harena.
(9,590)Tum primum bello celerem intendisse
sagittam
(9,591)dicitur ante feras solitus terrere
fugaces
(9,592)Ascanius fortemque manu fudisse
Numanum,
(9,593)cui Remulo cognomen erat, Turnique
minorem
(9,594)germanam nuper thalamo sociatus
habebat.
(9,595)Is primam ante aciem digna atque
indigna relatu
(9,596)vociferans tumidusque novo praecordia
regno
(9,597)ibat et ingentem sese clamore ferebat:
(9,598)'Non pudet obsidione iterum valloque
teneri,
(9,599)bis capti Phryges, et morti
praetendere muros?
(9,600)En qui nostra sibi bello conubia
poscunt!
(9,601)Quis deus Italiam, quae vos dementia
adegit
(9,602)Non hic Atridae nec fandi fictor
Ulixes:
(9,603)durum a stirpe genus natos ad flumina
primum
(9,604)deferimus saevoque gelu duramus et
undis,
(9,605)venatu invigilant pueri silvasque
fatigant,
(9,606)flectere ludus equos et spicula tendere
cornu.
(9,607)At patiens operum parvoque adsueta
iuventus
(9,608)aut rastris terram domat aut quatit
oppida bello.
(9,609)Omne aevum ferro teritur, versaque
iuvencum
(9,610)terga fatigamus hasta; nec tarda
senectus
(9,611)debilitat vires animi mutatque vigorem:
(9,612)canitiem galea premimus, semperque
recentis
(9,613)comportare iuvat praedas et vivere
rapto.
(9,614)Vobis picta croco et fulgenti murice
vestis,
(9,615)desidiae cordi, iuvat indulgere
choreis,
(9,616)et tunicae manicas et habent
redimicula mitrae.
(9,617)O vere Phrygiae, neque enim Phryges,
ite per alta
(9,618)Dindyma ubi adsuetis biforem dat tibia
cantum!
(9,619)Tympana vos buxusque vocat Berecyntia
Matris
(9,620)Idaeae sinite arma viris et cedite
ferro.'
(9,621)Talia iactantem dictis ac dira
canentem
(9,622)non tulit Ascanius nervoque obversus
equino
(9,623)contendit telum diversaque bracchia
ducens
(9,624)constitit, ante Iovem supplex per vota
precatus:
(9,625)'Iuppiter omnipotens, audacibus adnue
coeptis.
(9,626)Ipse tibi ad tua templa feram
sollemnia dona
(9,627)et statuam ante aras aurata fronte
iuvencum
(9,628)candentem pariterque caput cum matre
ferentem,
(9,629)iam cornu petat et pedibus qui spargat
harenam.'
(9,630)Audiit et caeli Genitor de parte
serena
(9,631)intonuit laevum, sonat una fatifer
arcus:
(9,632)effugit horrendum stridens adducta
sagitta
(9,633)perque caput Remuli venit et cava
tempora ferro
(9,634)traicit. 'I, verbis virtutem inlude
superbis!
(9,635)His capti Phryges haec Rutulis
responsa remittunt.'
(9,636)Hoc tantum Ascanius. Teucri clamore
sequuntur
(9,637)laetitiaque fremunt animosque ad
sidera tollunt.
(9,638)Aetheria tum forte plaga crinitus
Apollo
(9,639)desuper Ausonias acies urbemque
videbat,
(9,640)nube sedens, atque his victorem
adfatur Iulum:
(9,641)'Macte nova virtute, puer: sic itur ad
astra,
(9,642)dis genite et geniture deos. Iure
omnia Bella
(9,643)gente sub Assaraci fato ventura
resident,
(9,644)nec te Troia capit.' Simul haec effatus ab
alto
(9,645)aethere se misit, spirantis dimovet
auras
(9,646)Ascaniumque petit. Forma tum vertitur
oris
(9,647)antiquum in Buten; hic Dardanio
Anchisae
(9,648)armiger ante fuit fidusque ad limina
custos,
(9,649)tum comitem Ascanio pater addidit. Ibat
Apollo
(9,650)omnia longaevo similis, vocemque
coloremque
(9,651)et crinis albos et saeva sonoribus
arma,
(9,652)atque his ardentem dictis
adfatur Iulum:
(9,653)'Sit satis, Aenide, telis impune
Numanum
(9,654)oppetiisse tuis; primam hanc tibi
magnus, Apollo
(9,655)concedit laudem et paribus non invidet
armis:
(9,656)cetera parce, puer, bello.' Sic orsus
Apollo
(9,657)mortalis medio aspectus sermone
reliquit
(9,658)et procul in tenuem ex oculis evanuit
auram.
(9,659)Agnovere deum proceres divinaque tela
(9,660)Dardanidae pharetramque fuga sensere
sonantem.
(9,661)Ergo avidum pugnae dictis ac numine
Phoebi
(9,662)Ascanium prohibent, ipsi in certamina
rursus
(9,663)succedunt animasque in aperta pericula
mittunt.
(9,664)It clamor totis per propugnacula
muris,
(9,665)intendunt acris arcus amentaque
torquent.
(9,666)Sternitur omne solum telis, tum scuta
cavaeque
(9,667)dant sonitum flictu galeae, pugna
aspera surgit:
(9,668)quantus ab occasu veniens pluvialibus
Haedis
(9,669)verberat imber humum, quam multa
grandine nimbi
(9,670)in vada praecipitant, cum Iuppiter
horridus austris
(9,671)torquet aquosam hiemem et caelo cava
nubila rumpit.
(9,672)Pandarus et Bitias, Idaeo Alcanore
creti,
(9,673)quos Iovis eduxit luco silvestris
Iaera
(9,674)abietibus iuvenes patriis et montibus
aequos,
(9,675)portam, quae ducis imperio commissa,
recludunt,
(9,676)freti animis, ultroque invitant
moenibus hostem.
(9,677)Ipsi intus dextra ac laeva pro
turribus adstant,
(9,678)armati ferro et cristis capita alta
corusci:
(9,679)quales aeriae liquentia flumina
circum,
(9,680)sive Padi ripis Athesim seu propter amoenum,
(9,681)consurgunt geminae quercus intonsaque
caelo
(9,682)attollunt capita et sublimi vertice
nutant.
(9,683)inrumpunt aditus Rutuli ut videre
patentis
(9,684)continuo Quercens et pulcher Aquiculus
armis
(9,685)et praeceps animi Tmarus et Mavortius
Haemon
(9,686)agminibus totis: at versi terga dedere
(9,687)aut ipso portae posuere in limine
vitam.
(9,688)Tum magis increscunt animis
discordibus irae;
(9,689)et iam collecti Troes
glomerantur eodem
(9,690)et conferre manum et procurrere
longius audent.
(9,691)Ductori Turno diversa in parte furenti
(9,692)turbantique viros perfertur nuntius,
hostem
(9,693)fervere caede nova et portas praebere
patentis.
(9,694)Deserit inceptum atque immani concitus
ira
(9,695)Dardaniam ruit ad portam fratresque
superbos.
(9,696)Et primum Antiphaten, is enim se
primus agebat,
(9,697)Thebana de matre nothum Sarpedonis
alti,
(9,698)coniecto sternit iaculo; volat Itala
cornus
(9,699)aera per tenerum stomachoque infixa
sub altum
(9,700)pectus abit: reddit specus atri
volneris undam
(9,701)spumantem, et fixo ferrum in pulmone
tepescit.
(9,702)Tum Meropem atque Erymanta manu, tum
sternit Aphidnum,
(9,703)tum Bitian ardentem oculis animisque
frementem
(9,704)non iaculo, neque enim iaculo vitam
ille dedisset,
(9,705)sed magnum stridens contorta phalarica
venit,
(9,706)fulminis acta modo, quam nec duo
taurea terga
(9,707)nec duplici squama lorica fidelis et
auro
(9,708)sustinuit: conlapsa ruunt immania
membra.
(9,709)Dat tellus gemitum, et clipeum super
intonat ingens.
(9,710)Talis in Euboico Baiarum litore
quondam
(9,711)saxea pila cadit, magnis quam molibus
ante
(9,712)constructam ponto iaciunt; sic illa
ruinam
(9,713)prona trahit penitusque vadis inlisa
recumbit:
(9,714)miscent se maria, et nigrae
attolluntur harenae;
(9,715)tum sonitu Prochyta alta tremit
durumque cubile
(9,716)Inarime Iovis imperiis imposta
Typhoeo.
(9,717)Hic Mars armipotens animum viresque
Latinis
(9,718)addidit et stimulos acris sub pectore
vertit
(9,719)immisitque Fugam Teucris atrumque
Timorem.
(9,720)Undique conveniunt, quoniam data copia
pugnae
(9,721)bellatorque animo deus incidit.
(9,722)Pandarus ut fuso germanum corpore
cernit
(9,723)et quo sit fortuna loco, qui casus
agat res,
(9,724)portam vi magna converso cardine
torquet,
(9,725)obnixus latis umeris, multosque suorum
(9,726)moenibus exclusos duro in certamine
linquit;
(9,727)ast alios secum includit recipitque
ruentis,
(9,728)demens, qui Rutulum in medio non
agmine regem
(9,729)viderit inrumpentem ultroque
incluserit urbi,
(9,730)immanem veluti pecora inter inertia
tigrim
(9,731)Continuo nova lux oculis effulsit, et
arma
(9,732)horrendum sonuere; tremunt in vertice
cristae
(9,733)sanguineae, clipeoque micantia fulmina
mittit:
(9,734)agnoscunt faciem invisam atque immania
membra
(9,735)turbati subito Aeneadae. Tum
Pandarus ingens
(9,736)emicat et mortis fraternae fervidus
ira
(9,737)effatur: 'Non haec dotalis regia
Amatae,
(9,738)nec muris cohibet patriis
media Ardea Turnum.
(9,739)Castra inimica vides; nulla hinc exire
potestas.'
(9,740)Olli subridens sedato pectore Turnus:
(9,741)'Incipe, siqua animo virtus, et
consere dextram:
(9,742)hic etiam inventum Priamo narrabis
Achillem.'
(9,743)Dixerat. Ille rudem nodis et cortice
crudo
(9,744)intorquet summis adnixus viribus
hastam:
(9,745)excepere aurae volnus; Saturnia Iuno
(9,746)detorsit veniens, portaeque infigitur
hasta.
(9,747)'At non hoc telum, mea quod vi dextera
versat,
(9,748)effugies; neque enim is teli nec
volneris auctor.'
(9,749)Sic ait et sublatum alte consurgit in
ensem
(9,750)et mediam ferro gemina inter tempora
frontem
(9,751)dividit inpubesque immani volnere
malas.
(9,752)Fit sonus, ingenti concussa est
pondere tellus:
(9,753)conlapsos artus atque arma cruenta
cerebro
(9,754)sternit humi moriens, atque illi
partibus aequis
(9,755)huc caput atque illuc umero ex utroque
pependit.
(9,756)Diffugiunt versi trepida formidine
Troes:
(9,757)et si continuo victorem ea cura
subisset,
(9,758)rumpere claustra manu sociosque
immittere portis,
(9,759)ultimus ille dies bello gentique
fuisset;
(9,760)sed furor ardentem caedisque insana
cupido
(9,761)egit in adversos.
(9,762)Principio Phalerim et succiso poplite
Gygen
(9,763)excipit; hinc raptas fugientibus
ingerit hastas
(9,764)in tergum, Iuno vires animumque
ministrat;
(9,765)addit Halym comitem et confixa Phegea
parma,
(9,766)ignaros deinde in muris Martemque
cientis
(9,767)Alcandrumque Haliumque Noemonaque
Prytanimque.
(9,768)Lyncea tendentem contra sociosque
vocantem
(9,769)vibranti gladio conixus ab aggere
dexter
(9,770)occupat; huic uno desectum comminus ictu
(9,771)cum galea longe iacuit caput. Inde
ferarum
(9,772)vastatorem Amycum, quo non felicior
alter
(9,773)ungere tela manu ferrumque armare
veneno,
(9,774)et Clytium Aeoliden et amicum Crethea
Musis,
(9,775)Crethea Musarum comitem, cui carmina
semper
(9,776)et citharae cordi numerosque intendere
nervis.
(9,777)[Semper equos atque arma virum
pugnasque canebat.]
(9,778)Tandem ductores audita caede suorum
(9,779)conveniunt Teucri, Mnestheus acerque
Serestus,
(9,780)palantisque vident socios hostemque
receptum.
(9,781)Et Mnestheus: 'Quo deinde fugam, quo
tenditis?' inquit.
(9,782)'Quos alios muros, quae iam ultra
moenia habetis?
(9,783)Unus homo et vestris, o cives, undique
saeptus
(9,784)aggeribus tantas strages inpune per
urbem
(9,785)ediderit, iuvenum primos tot miserit
Orco?
(9,786)Non infelicis patriae veterumque
deorum
(9,787)et magni Aeneae, segnes, miseretque
pudetque?'
(9,788)Talibus accensi firmantur et agmine
denso
(9,789)consistunt. Turnus paulatim excedere
pugna
(9,790)et fluvium petere ac partem, quae
cingitur unda
(9,791)acrius hoc Teucri clamore incumbere
magno
(9,792)et glomerare manum. Ceu saevum turba
leonem
(9,793)cum telis premit infensis, at territus
ille,
(9,794)asper, acerba tuens, retro redit, et
neque terga
(9,795)ira dare aut virtus patitur, nec
tendere contra
(9,796)ille quidem hoc cupiens potis est per
tela virosque:
(9,797)haud aliter retro dubius vestigia
Turnus
(9,798)improperata refert, et mens exaestuat
ira.
(9,799)Quin etiam bis tum medios invaserat
hostis,
(9,800)bis confusa fuga per muros agmina
vertit;
(9,801)sed manus e castris propere coit omnis
in unum,
(9,802)nec contra vires audet Saturnia Iuno
(9,803)sufficere, aeriam caelo nam Iuppiter
Irim
(9,804)demisit germanae haud mollia iussa
ferentem,
(9,805)ni Turnus cedat Teucrorum moenibus
altis.
(9,806)Ergo nec clipeo iuvenis subsistere
tantum
(9,807)dextra valet: iniectis sic undique
telis
(9,808)obruitur. Strepit adsiduo cava tempora
circum
(9,809)tinnitu galea, et saxis solida aera
fatiscunt,
(9,810)discussaeque iubae capiti, nec
sufficit umbo
(9,811)ictibus: ingeminant hastis et Troes et
ipse
(9,812)fulmineus Mnestheus. Tum toto corpore
sudor
(9,813)liquitur et piceum, nec respirare
potestas,
(9,814)flumen agit; fessos quatit aeger
anhelitus artus.
(9,815)Tum demum praeceps saltu sese omnibus
armis
(9,816)in fluvium dedit: ille suo cum gurgite
flavo
(9,817)accepit venientem ac mollibus extulit
undis
(9,818)et laetum sociis abluta caede remisit.
(10,1)Panditur interea domus omnipotentis
Olympi,
(10,2)conciliumque vocat divom pater atque
hominum rex
(10,3)sideream in sedem, terras unde arduus
omnis
(10,4)castraque Dardanidum adspectat
populosque Latinos.
(10,5)Considunt tectis bipatentibus, incipit
ipse:
(10,6)'Caelicolae magni, quianam sententia
vobis
(10,7)versa retro tantumque animis certatis
iniquis?
(10,8)Abnueram bello Italiam concurrere
Teucris.
(10,9)Quae contra vetitum discordia? Quis
metus aut hos
(10,10)aut hos arma sequi ferrumque lacessere
suasit?
(10,11)Adveniet iustum pugnae, ne arcessite,
tempus,
(10,12)cum fera Karthago Romanis arcibus olim
(10,13)exitium magnum atque Alpes immittet
apertas:
(10,14)tum certare odiis, tum res rapuisse
licebit.
(10,15)Nunc sinite et placitum laeti
componite foedus.'
(10,16)Iuppiter haec paucis; at non Venus
aurea contra
(10,17)pauca refert:
(10,18)'O pater, O hominum rerumque aeterna
potestas!
(10,19)Namque aliud quid sit, quod iam
implorare queamus?
(10,20)Cernis ut insultent Rutuli Turnusque
[feratur
(10,21)per medios insignis equis tumidusque]
secundo
(10,22)Marte ruat? Non clausa tegunt iam
moenia Teucros:
(10,23)quin intra portas atque ipsis proelia
miscent
(10,24)aggeribus moerorum et inundant
sanguine fossas.
(10,25)Aeneas ignarus abest. Numquamne levari
(10,26)obsidione sines? Muris iterum imminet
hostis
(10,27)nascentis Troiae [nec non exercitus
alter;]
(10,28)atque iterum in Teucros Aetolis surgit
ab Arpis
(10,29)Tydides. Equidem credo, mea volnera
restant
(10,30)et tua progenies mortalia demoror
arma.
(10,31)Si sine pace tua atque invito numine
Troes
(10,32)Italiam petiere, luant peccata neque
illos
(10,33)iuveris auxilio; sin tot responsa
secuti,
(10,34)quae superi manesque dabant: cur nunc
tua quisquam
(10,35)vertere iussa potest aut cur nova
condere fata?
(10,36)Quid repetem exustas Erycino in litore
classes,
(10,37)quid tempestatum regem ventosque
furentis
(10,38)Aeolia excitos aut actam nubibus Irim?
(10,39)Nunc etiam manis, haec intemptata
manebat
(10,40)sors rerum, movet et superis immissa
repente
(10,41)Allecto, medias Italum bacchata per
urbes.
(10,42)Nil super imperio moveor: speravimus
ista,
(10,43)dum fortuna fuit; vincant quos vincere
mavis.
(10,44)Si nulla est regio, Teucris quam det
tua coniunx
(10,45)dura, per eversae, genitor, fumantia
Troiae
(10,46)exscidia obtestor, liceat
dimittere ab armis
(10,47)incolumem Ascanium, liceat
superesse nepotem.
(10,48)Aeneas sane ignotis iactetur
in undis
(10,49)et, quamcumque viam dederit Fortuna,
sequatur:
(10,50)hunc tegere et dirae valeam subducere
pugnae.
(10,51)Est Amathus, est celsa mihi Paphus
atque Cythera
(10,52)Idaliaeque domus: positis inglorius
armis
(10,53)exigat hic aevum. Magna
dicione iubeto
(10,54)Karthago premat Ausoniam: nihil
urbibus inde
(10,55)obstabit Tyriis. Quid pestem evadere
belli
(10,56)iuvit et Argolicos medium fugisse per
ignes
(10,57)totque maris vastaeque exhausta
pericula terrae,
(10,58)dum Latium Teucri recidivaque Pergama
quaerunt?
(10,59)Non satius cineres patriae insedisse
supremos
(10,60)atque solum, quo Troia fuit? Xanthum
et Simoenta
(10,61)redde, oro, miseris iterumque
revolvere casus
(10,62)da, pater, Iliacos Teucris.' Tum regia
Iuno
(10,63)acta furore gravi: 'Quid me alta
silentia cogis
(10,64)rumpere et obductum verbis volgare
dolorem?
(10,65)Aenean hominum quisquam divomque
subegit
(10,66)bella sequi aut hostem regi se inferre
Latino?
(10,67)Italiam petiit fatis auctoribus, esto,
(10,68)Cassandrae inpulsus furiis: num
linquere castra
(10,69)hortati sumus aut vitam committere
ventis?
(10,70)Num puero summam belli, num credere
muros
(10,71)Tyrrhenamque fidem, aut gentis agitare
quietas?
(10,72)Quis deus in fraudem, quae dura
potentia nostra
(10,73)egit? Ubi hic Iuno demissave nubibus
Iris?
(10,74)Indignum est Italos Troiam circumdare
flammis
(10,75)nascentem et patria Turnum consistere
terra,
(10,76)cui Pilumnus avus, cui diva Venilia mater:
(10,77)quid face Troianos atra vim ferre
Latinis,
(10,78)arva aliena iugo premere atque
avertere praedas?
(10,79)Quid soceros legere et gremiis
abducere pactas,
(10,80)pacem orare manu, praefigere puppibus
arma?
(10,81)Tu potes Aenean manibus subducere
Graium
(10,82)proque viro nebulam et ventos
obtendere inanis,
(10,83)tu potes in totidem classem convertere
nymphas:
(10,84)nos aliquid Rutulos contra iuvisse
nefandum est?
(10,85)Aeneas ignarus abest: ignarus et
absit.
(10,86)Est Paphus Idaliumque tibi, sunt alta
Cythera:
(10,87)quid gravidam bellis urbem et corda
aspera temptas?
(10,88)Nosne tibi fluxas Phrygiae res vertere
fundo
(10,89)conamur, nos, an miseros qui Troas
Achivis
(10,90)obiecit? Quae causa fuit, consurgere
in arma
(10,91)Europamque Asiamque et foedera solvere
furto?
(10,92)Me duce Dardanius Spartam expugnavit
adulter,
(10,93)aut ego tela dedi fovive cupidine
bella?
(10,94)Tum decuit metuisse tuis: nunc sera
querelis
(10,95)haud iustis adsurgis et inrita iurgia
iactas.'
(10,96)Talibus orabat Iuno, cunctique
fremebant
(10,97)caelicolae adsensu vario, ceu flamina
prima
(10,98)cum deprensa fremunt silvis et caeca
volutant
(10,99)murmura, venturos nautis prodentia
ventos.
(10,100)Tum pater omnipotens, rerum cui prima
potestas,
(10,101)infit; eo dicente deum domus alta
silescit
(10,102)et tremefacta solo tellus, silet
arduus aether,
(10,103)tum Zephyri posuere, premit placida
aequora pontus:
(10,104)'Accipite ergo animis atque haec mea
figite dicta.
(10,105)Quandoquidem Ausonios coniungi
foedere Teucris
(10,106)haud licitum, nec vestra capit
discordia finem:
(10,107)quae cuique est fortuna hodie, quam
quisque secat spem,
(10,108)Tros Rutulusne fuat nullo discrimine
habebo.
(10,109)Seu fatis Italum castra obsidione
tenentur
(10,110)sive errore malo Troiae monitisque
sinistris.
(10,111)Nec Rutulos solvo: sua cuique exorsa
laborem
(10,112)fortunamque ferent. Rex Iuppiter
omnibus idem.
(10,113)Fata viam invenient.' Stygii per
flumina fratris,
(10,114)per pice torrentis atraque voragine
ripas
(10,115)adnuit et totum nutu tremefecit
Olympum.
(10,116)Hic finis fandi. Solio tum Iuppiter
aureo
(10,117)surgit, caelicolae medium quem ad
limina ducunt.
(10,118)Interea Rutuli portis circum omnibus
instant
(10,119)sternere caede viros et moenia
cingere flammis.
(10,120)At legio Aeneadum vallis obsessa
tenetur,
(10,121)nec spes ulla fugae. Miseri
stant turribus altis
(10,122)nequiquam et rara muros cinxere
corona
(10,123)Asius Imbrasides Hicetaoniusque
Thymoetes
(10,124)Assaracique duo et senior cum Castore
Thymbris,
(10,125)prima acies; hos germani Sarpedonis
ambo
(10,126)et Clarus et Thaemon Lycia comitantur
ab alta.
(10,127)Fert ingens toto conixus corpore
saxum,
(10,128)haud partem exiguam montis, Lyrnesius
Acmon,
(10,129)nec Clytio genitore minor nec fratre
Menestheo.
(10,130)Hi iaculis, illi certant defendere
saxis
(10,131)molirique ignem nervoque aptare
sagittas.
(10,132)Ipse inter medios, Veneris iustissima
cura,
(10,133)Dardanius caput ecce puer detectus
honestum,
(10,134)qualis gemma micat, fulvum quae dividit
aurum,
(10,135)aut collo decus aut capiti; vel quale
per artem
(10,136)inclusum buxo aut Oricia terebintho
(10,137)lucet ebur; fusos cervix cui lactea
crinis
(10,138)accipit et molli subnectens circulus
auro.
(10,139)Te quoque magnanimae viderunt, Ismare,
gentes
(10,140)volnera dirigere et calamos armare
veneno,
(10,141)Maeonia generose domo, ubi pinguia
culta
(10,142)exercentque viri Pactolusque inrigat
auro.
(10,143)Adfuit et Mnestheus, quem pulsi
pristina Turni
(10,144)aggere moerorum sublimem gloria
tollit,
(10,145)et Capys: hinc nomen Campanae ducitur
urbi.
(10,146)Illi inter sese duri certamina belli
(10,147)contulerant: media Aeneas freta nocte
secabat.
(10,148)Namque ut ab Euandro castris
ingressus Etruscis
(10,149)regem adit et regi memorat nomenque
genusque,
(10,150)quidve petat quidve ipse ferat,
Mezentius arma
(10,151)quae sibi conciliet, violentaque
pectora Turni
(10,152)edocet, humanis quae sit fiducia
rebus
(10,153)admonet immiscetque preces: haud fit
mora, Tarchon
(10,154)iungit opes foedusque ferit; tum
libera fati
(10,155)classem conscendit iussis gens Lydia
divom,
(10,156)externo commissa duci. Aeneia puppis
(10,157)prima tenet, rostro Phrygios
subiuncta leones,
(10,158)imminet Ida super, profugis
gratissima Teucris.
(10,159)Hic magnus sedet Aeneas secumque
volutat
(10,160)eventus belli varios, Pallasque
sinistro
(10,161)adfixus lateri iam quaerit sidera,
opacae
(10,162)noctis iter, iam quae passus terraque
marique.
(10,163)Pandite nunc Helicona, deae,
cantusque movete,
(10,164)quae manus interea Tuscis comitetur
ab oris
(10,165)Aenean armetque rates pelagoque
vehatur.
(10,166)Massicus aerata princeps secat
aequora tigri:
(10,167)sub quo mille manus iuvenum, qui
moenia Clusi
(10,168)quique urbem liquere Cosas, quis tela
sagittae
(10,169)gorytique leves umeris et letifer
arcus.
(10,170)Una torvus Abas: huic totum
insignibus armis
(10,171)agmen et aurato fulgebat Apolline
puppis.
(10,172)Sescentos illi dederat Populonia
mater
(10,173)expertos belli iuvenes, ast Ilva
trecentos
(10,174)insula inexhaustis Chalybum generosa
metallis.
(10,175)Tertius ille hominum divomque
interpres Asilas,
(10,176)cui pecudum fibrae, caeli cui sidera
parent
(10,177)et linguae volucrum et praesagi
fulminis ignes,
(10,178)mille rapit densos acie atque
horrentibus hastis.
(10,179)Hos parere iubent Alpheae ab origine
Pisae,
(10,180)urbs Etrusca solo. Sequitur
pulcherrimus Astur,
(10,181)Astur equo fidens et versicoloribus
armis.
(10,182)Tercentum adiciunt (mens omnibus una
sequendi)
(10,183)qui Caerete domo, qui sunt Minionis
in arvis,
(10,184)et Pyrgi veteres intempestaeque
Graviscae.
(10,185)Non ego te, Ligurum ductor fortissime
bello,
(10,186)transierim, Cinyre, et paucis
comitate Cupavo,
(10,187)cuius olorinae surgunt de vertice
pennae,
(10,188)crimen, Amor, vestrum formaeque
insigne paternae.
(10,189)Namque ferunt luctu Cycnum
Phaethontis amati,
(10,190)populeas inter frondes umbramque
sororum
(10,191)dum canit et maestum Musa solatur
amorem,
(10,192)canentem molli pluma duxisse
senectam,
(10,193)linquentem terras et sidera voce
sequentem.
(10,194)Filius, aequalis comitatus classe
catervas,
(10,195)ingentem remis Centaurum promovet:
ille
(10,196)instat aquae saxumque undis immane
minatur
(10,197)arduus et longa sulcat maria alta
carina.
(10,198)Ille etiam patriis agmen ciet Ocnus
ab oris,
(10,199)fatidicae Mantus et Tusci filius
amnis,
(10,200)qui muros matrisque dedit tibi,
Mantua, nomen,
(10,201)Mantua, dives avis; sed non genus
omnibus unum:
(10,202)gens illi triplex, populi sub gente
quaterni,
(10,203)ipsa caput populis, Tusco de sanguine
vires.
(10,204)Hinc quoque quingentos in se
Mezentius armat,
(10,205)quos patre Benaco velatus harundine
glauca
(10,206)Mincius infesta ducebat in aequora
pinu.
(10,207)It gravis Aulestes centenaque arbore
fluctum
(10,208)verberat adsurgens, spumant vada
marmore verso.
(10,209)Hunc vehit immanis Triton et caerula
concha
(10,210)exterrens freta, cui laterum tenus
hispida nanti
(10,211)frons hominem praefert, in pristim
desinit alvus:
(10,212)spumea semifero sub pectore murmurat
unda.
(10,213)Tot lecti proceres ter denis navibus
ibant
(10,214)subsidio Troiae et campos salis aera
secabant.
(10,215)Iamque dies caelo concesserat almaque
curru
(10,216)noctivago Phoebe medium pulsabat
Olympum:
(10,217)Aeneas (neque enim membris dat cura
quietem)
(10,218)ipse sedens clavumque regit velisque
ministrat.
(10,219)Atque illi medio in spatio chorus
ecce suarum
(10,220)occurrit comitum: nymphae, quas alma
Cybebe
(10,221)numen habere maris nymphasque e
navibus esse
(10,222)iusserat, innabant pariter fluctusque
secabant,
(10,223)quot prius aeratae steterant ad
litora prorae.
(10,224)Agnoscunt longe regem lustrantque
choreis,
(10,225)quarum quae fandi doctissima
Cymodocea
(10,226)pone sequens dextra puppim tenet
ipsaque dorso
(10,227)eminet ac laeva tacitis subremigat
undis,
(10,228)tum sic ignarum adloquitur:
'Vigilasne, deum gens,
(10,229)Aenea? Vigila et velis immitte
rudentis.
(10,230)Nos sumus, Idaeae sacro de vertice
pinus,
(10,231)nunc pelagi nymphae, classis tua
Perfidus ut nos
(10,232)praecipitis ferro Rutulus flammaque
premebat,
(10,233)rupimus invitae tua vincula teque per
aequor
(10,234)quaerimus. Hanc Genetrix faciem
miserata refecit
(10,235)et dedit esse deas aevumque agitare
sub undis.
(10,236)At puer Ascanius muro fossisque
tenetur
(10,237)tela inter media atque horrentis
Marte Latinos.
(10,238)Iam loca iussa tenent forti permixtus
Etrusco
(10,239)Arcas eques: medias illis opponere
turmas,
(10,240)ne castris iungant, certast sententia
Turno.
(10,241)Surge age et Aurora socios veniente
vocari
(10,242)primus in arma iube et clipeum cape,
quem dedit ipse
(10,243)invictum Ignipotens atque oras ambiit
auro.
(10,244)Crastina lux, mea si non inrita dicta
putaris,
(10,245)ingentis Rutulae spectabit caedis
acervos.'
(10,246)Dixerat, et dextra discedens impulit
altam
(10,247)haud ignara modi puppim: fugit illa
per undas
(10,248)ocior et iaculo et ventos aequante
sagitta.
(10,249)Inde aliae celerant cursus. Stupet
inscius ipse
(10,250)Tros Anchisiades; animos tamen omine
tollit.
(10,251)Tum breviter super adspectans convexa
precatur:
(10,252)'Alma parens Idaea deum, cui Dindyma
cordi
(10,253)turrigeraeque urbis biiugique ad
frena leones,
(10,254)tu mihi nunc pugnae princeps, tu rite
propinques
(10,255)augurium Phrygibusque adsis pede,
diva, secundo.'
(10,256)Tantum effatus. Et interea revoluta
rubebat
(10,257)matura iam luce dies noctemque
fugarat:
(10,258)principio sociis edicit, signa
sequantur
(10,259)atque animos aptent armis pugnaeque
parent se.
(10,260)Iamque in conspectu Teucros habet et
sua castra,
(10,261)stans celsa in puppi; clipeum cum
deinde sinistra
(10,262)extulit ardentem. Clamorem
ad sidera tollunt
(10,263)Dardanidae e muris, spes addita
suscitat iras,
(10,264)tela manu iaciunt: quales sub nubibus
atris
(10,265)Strymoniae dant signa grues atque
aethera tranant
(10,266)cum sonitu fugiuntque notos clamore
secundo.
(10,267)At Rutulo regi ducibusque ea mira
videri
(10,268)Ausoniis, donec versas ad
litora puppes
(10,269)respiciunt totumque adlabi classibus
aequor.
(10,270)Ardet apex capiti cristisque a
vertice flamma
(10,271)funditur et vastos umbo vomit aureus
ignes:
(10,272)non secus ac liquida siquando nocte
cometae
(10,273)sanguinei lugubre rubent aut Sirius
ardor,
(10,274)ille sitim morbosque ferens
mortalibus aegris,
(10,275)nascitur et laevo contristat lumine
caelum.
(10,276)Haud tamen audaci Turno fiducia
cessit
(10,277)litora praecipere et venientis
pellere terra.
(10,278)[ultro animos tollit dictis atque
increpat ultro]
(10,279)'Quod votis optastis, adest,
perfringere dextra;
(10,280)in manibus Mars ipse viris. Nunc
coniugis esto
(10,281)quisque suae tectique memor, nunc
magna referto
(10,282)facta, patrum laudes. Ultro
occurramus ad undam,
(10,283)dum trepidi egressisque labant
vestigia prima.
(10,284)Audentis Fortuna iuvat,'
(10,285)haec ait et secum versat, quos ducere
contra
(10,286)vel quibus obsessos possit concredere
muros.
(10,287)Interea Aeneas socios de puppibus
altis
(10,288)pontibus exponit. Multi servare
recursus
(10,289)languentis pelagi et brevibus se
credere saltu,
(10,290)per remos alii. Speculatus litora
Tarchon,
(10,291)qua vada non sperat nec fracta
remurmurat unda,
(10,292)sed mare inoffensum crescenti
adlabitur aestu,
(10,293)advertit subito proram sociosque
precatur:
(10,294)'Nunc, o lecta manus, validis
incumbite remis;
(10,295)tollite, ferte rates; inimicam
findite rostris
(10,296)hanc terram, sulcumque sibi premat
ipsa carina.
(10,297)Frangere nec tali puppim statione
recuso
(10,298)arrepta tellure semel.' Quae talia
postquam
(10,299)effatus Tarchon, socii consurgere
tonsis
(10,300)spumantisque rates arvis inferre
Latinis,
(10,301)donec rostra tenent siccum et sedere
carinae
(10,302)omnes innocuae, sed non puppis tua,
Tarchon.
(10,303)Namque inflicta vadis dorso dum
pendet iniquo,
(10,304)anceps sustentata diu fluctusque
fatigat,
(10,305)solvitur atque viros mediis exponit
in undis
(10,306)fragmina remorum quos et fluitantia
transtra
(10,307)impediunt, retrahitque pedem simul
unda relabens.
(10,308)Nec Turnum segnis retinet mora, sed
rapit acer
(10,309)totam aciem in Teucros et contra in
litore sistit.
(10,310)Signa canunt. Primus turmas invasit
agrestis
(10,311)Aeneas, omen pugnae, stravitque
Latinos
(10,312)occiso Therone, virum qui maximus
ultro
(10,313)Aenean petit: huic gladio perque
aerea suta,
(10,314)per tunicam squalentem auro latus
haurit apertum.
(10,315)Inde Lichan ferit, exsectum iam matre
perempta
(10,316)et tibi, Phoebe, sacrum: casus
evadere ferri
(10,317)quo licuit parvo? Nec longe Cissea
durum
(10,318)immanemque Gyan, sternentis agmina
clava,
(10,319)deiecit Leto: nihil illos Herculis
arma
(10,320)nec validae iuvere manus genitorque
Melampus,
(10,321)Alcidae comes usque gravis dum terra
labores
(10,322)praebuit. Ecce Pharo, voces dum
iactat inertis,
(10,323)intorquens iaculum clamanti sistit in
ore.
(10,324)Tu quoque, flaventem prima lanugine
malas
(10,325)dum sequeris Clytium infelix, nova
gaudia, Cydon,
(10,326)Dardania stratus dextra, securus
amorum,
(10,327)qui iuvenum tibi semper erant,
miserande iaceres,
(10,328)ni fratrum stipata cohors foret obvia,
Phorci
(10,329)progenies, septem numero, septenaque
tela
(10,330)coniciunt; partim galea clipeoque
resultant
(10,331)inrita, deflexit partim stringentia
corpus
(10,332)alma Venus. Fidum Aeneas adfatur
Achaten:
(10,333)'Suggere tela mihi: non ullum dextera
frustra
(10,334)torserit in Rutulos, steterunt quae
in corpore Graium
(10,335)Iliacis campis.' Tum magnam corripit
hastam
(10,336)et iacit: illa volans clipei
transverberat aera
(10,337)Maeonis et thoraca simul cum pectore
rumpit.
(10,338)Huic frater subit Alcanor fratremque
ruentem
(10,339)sustentat dextra: traiecto missa
lacerto
(10,340)protinus hasta fugit servatque
cruenta tenorem,
(10,341)dexteraque ex umero nervis moribunda
pependit.
(10,342)Tum Numitor iaculo fratris de corpore
rapto
(10,343)Aenean petiit; sed non et figere
contra
(10,344)est licitum, magnique femur
perstrinxit Achatae.
(10,345)Hic Curibus fidens primaevo corpore
Clausus
(10,346)advenit et rigida Dryopem ferit
eminus hasta
(10,347)sub mentum graviter pressa pariterque
loquentis
(10,348)vocem animamque rapit traiecto
gutture; at ille
(10,349)fronte ferit terram et crassum vomit
ore cruorem.
(10,350)Tres quoque Threicios Boreae de gente
suprema
(10,351)et tris, quos Idas pater et patria
Ismara mittit,
(10,352)per varios sternit casus. Accurrit
Halaesus
(10,353)Auruncaeque manus, subit et Neptunia
proles,
(10,354)insignis Messapus equis. Expellere
tendunt
(10,355)nunc hi, nunc illi; certatur limine
in ipso
(10,356)Ausoniae. Magno discordes aethere
venti
(10,357)proelia ceu tollunt animis et viribus
aequis;
(10,358)non ipsi inter se, non nubila, non
mare cedit;
(10,359)anceps pugna diu, stant obnixa omnia
contra:
(10,360)haud aliter Troianae acies aciesque
Latinae
(10,361)concurrunt; haeret pede pes densusque
viro vir.
(10,362)At parte ex alia, qua saxa rotantia
late
(10,363)impulerat torrens arbustaque diruta
ripis,
(10,364)Arcadas insuetos acies inferre
pedestris
(10,365)ut vidit Pallas Latio dare terga
sequaci
(10,366)(aspera quis natura loci dimittere
quando
(10,367)suasit equos), unum quod rebus restat
egenis,
(10,368)nunc prece, nunc dictis virtutem
accendit amaris:
(10,369)'Quo fugitis, socii? Per
vos et fortia facta,
(10,370)per ducis Evandri nomen devictaque
bella
(10,371)Opemque meam, patriae quae nunc subit
aemula laudi,
(10,372)fidite ne pedibus. Ferro rumpenda per
hostis
(10,373)est via. Qua globus ille virum
densissimus urget,
(10,374)hac vos et Pallanta ducem patria alta
reposcit.
(10,375)Numina nulla premunt, mortali urgemur
ab hoste
(10,376)mortales, totidem nobis animaeque manusque.
(10,377)Ecce, maris magna claudit nos obice
pontus,
(10,378)deest iam terra fugae: pelagus
Troiamne petemus?'
(10,379)Haec ait et medius densos prorumpit
in hostis.
(10,380)Obvius huic primum, fatis adductus
iniquis,
(10,381)fit Lagus. Hunc, magno vellit dum
pondere saxum,
(10,382)intorto figit telo, discrimina costis
(10,383)per medium qua spina dabat, hastamque
receptat
(10,384)ossibus haerentem. Quem non super
occupat Hisbo,
(10,385)ille quidem hoc sperans: nam Pallas
ante ruentem,
(10,386)dum furit, incautum crudeli morte
sodalis
(10,387)excipit atque ensem tumido in pulmone
recondit.
(10,388)Hinc Sthenium petit et Rhoeti de
gente vetusta
(10,389)Anchemolum, thalamos ausum incestare
novercae.
(10,390)Vos etiam, gemini, Rutulis cecidistis
in agris,
(10,391)Daucia, Laride Thymberque, simillima
proles,
(10,392)indiscreta suis gratusque parentibus
error;
(10,393)at nunc dura dedit vobis discrimina
Pallas:
(10,394)nam tibi, Thymbre, caput Evandrius
abstulit ensis;
(10,395)te decisa suum, Laride, dextera
quaerit
(10,396)semianimesque micant digiti ferrumque
retractant.
(10,397)Arcadas accensos monitu et praeclara
tuentis
(10,398)facta viri mixtus dolor et pudor
armat in hostis.
(10,399)Tum Pallas biiugis fugientem Rhoetea
praeter
(10,400)traicit. Hoc spatium tantumque morae
fuit Ilo;
(10,401)Ilo namque procul validam direxerat
hastam,
(10,402)quam medius Rhoeteus intercipit,
optime Teuthra,
(10,403)te fugiens fratremque Tyren, curruque
volutus
(10,404)caedit semianimis Rutulorum calcibus
arva.
(10,405)Ac velut optato ventis aestate
coortis
(10,406)dispersa immittit silvis incendia
pastor,
(10,407)correptis subito mediis extenditur
una
(10,408)horrida per latos acies Volcania
campos;
(10,409)ille sedens victor flammas despectat
ovantis:
(10,410)non aliter socium virtus coit omnis
in unum
(10,411)teque iuvat, Palla. Sed bellis acer
Halaesus
(10,412)tendit in adversos seque in sua
conligit arma.
(10,413)Hic mactat Ladona Pheretaque
Demodocumque,
(10,414)Strymonio dextram fulgenti deripit
ense
(10,415)elatam in iugulum, saxo ferit ora
Thoantis
(10,416)ossaque dispersit cerebro permixta
cruento.
(10,417)Fata canens silvis genitor
celarat Halaesum:
(10,418)ut senior leto canentia lumina
solvit,
(10,419)iniecere manum Parcae telisque
sacrarunt
(10,420)Evandri. Quem sic Pallas petit ante
precatus:
(10,421)'Da nunc, Thybri pater, ferro, quod
missile libro,
(10,422)fortunam atque viam duri per pectus
Halaesi.
(10,423)Haec arma exuviasque viri tua quercus
habebit.'
(10,424)Audiit illa deus: dum texit Imaona
Halaesus,
(10,425)Arcadio infelix telo dat pectus
inermum.
(10,426)At non caede viri tanta perterrita
Lausus,
(10,427)pars ingens belli, sinit agmina:
primus Abantem
(10,428)oppositum interimit, pugnae nodumque
moramque.
(10,429)Sternitur Arcadiae proles, sternuntur
Etrusci
(10,430)et vos, O Grais imperdita corpora,
Teucri.
(10,431)Agmina concurrunt ducibusque et
viribus aequis.
(10,432)Extremi addensent acies nec
turba moveri
(10,433)tela manusque sinit. Hinc Pallas
instat et urget,
(10,434)hinc contra Lausus, nec multum
discrepat aetas:
(10,435)egregii forma, sed quis Fortuna
negarat
(10,436)in patriam reditus. Ipsos concurrere
passus
(10,437)haud tamen inter se magni regnator
Olympi:
(10,438)mox illos sua fata manent maiore sub
hoste.
(10,439)Interea soror alma monet succedere
Lauso
(10,440)Turnum, qui volucri curru medium
secat agmen.
(10,441)Ut vidit socios: 'Tempus desistere
pugnae;
(10,442)solus ego in Pallanta feror, soli
mihi Pallas
(10,443)debetur; cuperem ipse parens
spectator adesset.'
(10,444)Haec ait, et socii cesserunt aequore
iusso.
(10,445)At Rutulum abscessu iuvenis tum iussa
superba
(10,446)miratus stupet in Turno corpusque per
ingens
(10,447)lumina volvit obitque truci procul
omnia visus
(10,448)talibus et dictis it contra dicta
tyranni:
(10,449)'Aut spoliis ego iam raptis laudabor
opimis
(10,450)aut leto insigni: sorti pater aequus
utrique est.
(10,451)Tolle minas.' Fatus medium
procedit in aequor.
(10,452)Frigidus Arcadibus coit in
praecordia sanguis.
(10,453)Desiluit Turnus biiugis, pedes
apparat ire
(10,454)comminus; utque leo, specula cum
vidit ab alta
(10,455)stare procul campis meditantem in
proelia taurum,
(10,456)advolat: haud alia est Turni
venientis imago.
(10,457)Hunc ubi contiguum missae fore
credidit hastae,
(10,458)ire prior Pallas, siqua fors adiuvet
ausum
(10,459)viribus imparibus, magnumque ita ad
aethera fatur:
(10,460)'Per patris hospitium et mensas, quas
advena adisti,
(10,461)te precor, Alcide, coeptis ingentibus
adsis.
(10,462)Cernat semineci sibi me rapere arma
cruenta
(10,463)victoremque ferant morientia lumina
Turni.'
(10,464)Audiit Alcides iuvenem magnumque sub
imo
(10,465)corde premit gemitum lacrimasque
effundit inanis.
(10,466)Tum Genitor natum dictis adfatur
amicis:
(10,467)'Stat sua cuique dies, breve et
inreparabile tempus
(10,468)omnibus est vitae: sed famam
extendere factis,
(10,469)hoc virtutis opus. Troiae sub
moenibus altis
(10,470)tot nati cecidere deum; quin occidit
una
(10,471)Sarpedon, mea progenies. Etiam sua
Turnum
(10,472)fata vocant, metasque dati pervenit
ad aevi.'
(10,473)Sic ait atque oculos Rutulorum reicit
arvis.
(10,474)At Pallas magnis emittit
viribus hastam
(10,475)vaginaque cava fulgentem deripit
ensem.
(10,476)Illa volans umeri surgunt qua tegmina
summa
(10,477)incidit atque viam clipei molita per
oras
(10,478)tandem etiam magno strinxit de
corpore Turni.
(10,479)Hic Turnus ferro praefixum robur
acuto
(10,480)in Pallanta diu librans iacit atque
ita fatur:
(10,481)'Adspice, num mage sit
nostrum penetrabile telum.'
(10,482)Dixerat; at clipeum, tot
ferri terga, tot aeris,
(10,483)quem pellis totiens obeat circumdata
tauri,
(10,484)vibranti cuspis medium transverberat
ictu
(10,485)loricaeque moras et pectus perforat
ingens.
(10,486)Ille rapit calidum frustra de volnere
telum:
(10,487)una eademque via sanguis animusque
sequuntur.
(10,488)Corruit in volnus, sonitum super arma
dedere
(10,489)et terram hostilem moriens petit ore
cruento.
(10,490)Quem Turnus super adsistens,
(10,491)'Arcades, haec,' inquit, 'memores mea
dicta referte
(10,492)Euandro; qualem meruit, Pallanta
remitto.
(10,493)Quisquis honos tumuli, quidquid
solamen humandi est,
(10,494)largior. Haud illi stabunt Aeneia
parvo
(10,495)hospitia.' Et laevo pressit pede
talia fatus
(10,496)exanimem, rapiens immania pondera
baltei
(10,497)impressumque nefas, una sub nocte
iugali
(10,498)caesa manus iuvenum foede thalamique
cruenti,
(10,499)quae Clonus Eurytides multo
caelaverat auro;
(10,500)quo nunc Turnus ovat spolio gaudetque
potitus.
(10,501)Nescia mens hominum fati sortisque
futurae
(10,502)et servare modum, rebus sublata
secundis!
(10,503)Turno tempus erit, magno cum
optaverit emptum
(10,504)intactum Pallanta et cum spolia ista
diemque
(10,505)oderit. At socii multo gemitu
lacrimisque
(10,506)impositum scuto referunt Pallanta
frequentes.
(10,507)O dolor atque decus magnum rediture
parenti
(10,508)haec te prima dies bello dedit, haec
eadem aufert,
(10,509)cum tamen ingentis Rutulorum linquis
acervos.
(10,510)Nec iam fama mali tanti, sed certior
auctor
(10,511)advolat Aeneae, tenui discrimine leti
(10,512)esse suos, versis tempus succurrere
Teucris.
(10,513)Proxima quaeque metit gladio latumque
per agmen
(10,514)ardens limitem agit ferro, te, Turne,
superbum
(10,515)caede nova quaerens. Pallas, Euander,
in ipsis
(10,516)omnia sunt oculis, mensae, quas advena
primas
(10,517)tunc adiit, dextraeque datae. Sulmone
creatos
(10,518)quattuor hic iuvenes,
totidem, quos educat Ufens,
(10,519)viventis rapit, inferias quos immolet
umbris
(10,520)captivoque rogi perfundat sanguine
flammas.
(10,521)Inde Mago procul infensam contenderat
hastam.
(10,522)Ille astu subit ac tremibunda
supervolat hasta,
(10,523)et genua amplectens effatur talia
supplex:
(10,524)'Per patrios manis et spes surgentis
Iuli
(10,525)te precor, hanc animam serves natoque
patrique.
(10,526)Est domus alta, iacent penitus
defossa talenta
(10,527)caelati argenti, sunt auri pondera
facti
(10,528)infectique mihi. Non hic victoria
Teucrum
(10,529)vertitur aut anima una dabit
discrimina tanta.'
(10,530)Dixerat. Aeneas contra cui talia
reddit:
(10,531)'Argenti atque auri memoras quae
multa talenta,
(10,532)natis parce tuis. Belli
commercia Turnus
(10,533)sustulit ista prior iam tum Pallante
perempto.
(10,534)Hoc patris Anchisae manes, hoc sentit
Iulus.'
(10,535)Sic fatus galeam laeva tenet atque
reflexa
(10,536)cervice orantis capulo tenus applicat
ensem.
(10,537)Nec procul Haemonides, Phoebi
Triviaeque sacerdos,
(10,538)infula cui sacra redimibat tempora
vitta,
(10,539)totus conlucens veste atque
insignibus armis.
(10,540)Quem congressus agit campo lapsumque superstans
(10,541)immolat ingentique umbra tegit; arma
Serestus
(10,542)lecta refert umeris, tibi, rex
Gradive, tropaeum.
(10,543)Instaurant acies Volcani stirpe
creatus
(10,544)Caeculus et veniens Marsorum montibus
Umbro:
(10,545)Dardanides contra furit. Anxuris ense
sinistram
(10,546)et totum clipei ferro deiecerat
orbem;
(10,547)dixerat ille aliquid magnum vimque
adfore verbo
(10,548)crediderat caeloque animum fortasse
ferebat
(10,549)canitiemque sibi et longos promiserat
annos:
(10,550)Tarquitus exultans contra fulgentibus
armis,
(10,551)silvicolae Fauno Dryope quem nympha
crearat,
(10,552)obvius ardenti sese obtulit. Ille
reducta
(10,553)loricam clipeique ingens onus impedit
hasta;
(10,554)tum caput orantis nequiquam et multa
parantis
(10,555)dicere deturbat terrae truncumque
tepentem
(10,556)provolvens super haec inimico pectore
fatur:
(10,557)'Istic nunc, metuende, iace. Non te
optima mater
(10,558)condet humi patrioque onerabit membra
sepulchro:
(10,559)alitibus linquere feris aut gurgite
mersum
(10,560)unda feret piscesque impasti volnera
lambent.'
(10,561)Protinus Antaeum et Lucam, prima
agmina Turni,
(10,562)persequitur fortemque Numam fulvumque
Camertem,
(10,563)magnanimo Volcente satum, ditissimus
agri
(10,564)qui fuit Ausonidum et tacitis regnavit
Amyclis.
(10,565)Aegaeon qualis, centum cui bracchia
dicunt
(10,566)centenasque manus, quinquaginta
oribus ignem
(10,567)pectoribusque arsisse, Iovis cum
fulmina contra
(10,568)tot paribus streperet clipeis, tot
stringeret enses:
(10,569)sic toto Aeneas desaevit in
aequore victor,
(10,570)ut semel intepuit mucro. Quin ecce
Niphaei
(10,571)quadriiugis in equos adversaque
pectora tendit.
(10,572)Atque illi longe gradientem et dira
frementem
(10,573)ut videre, metu versi retroque
ruentes
(10,574)effunduntque ducem rapiuntque ad
litora currus.
(10,575)Interea biiugis infert se Lucagus
albis
(10,576)in medios fraterque Liger; sed frater
habenis
(10,577)flectit equos, strictum rotat acer
Lucagus ensem.
(10,578)Haud tulit Aeneas tanto fervore
furentis:
(10,579)inruit adversaque ingens apparuit
hasta.
(10,580)Cui Liger:
(10,581)'Non Diomedis equos nec currum cernis
Achillis
(10,582)aut Phrygiae campos: nunc belli finis
et aevi
(10,583)his dabitur terris.' Vesano
talia late
(10,584)dicta volant Ligeri. Sed
non et Troius heros
(10,585)dicta parat contra: iaculum
nam torquet in hostem.
(10,586)Lucagus ut pronus pendens
in verbera telo
(10,587)admonuit biiugos, proiecto
dum pede laevo
(10,588)aptet se pugnae, subit oras
hasta per imas
(10,589)fulgentis clipei, tum laevum
perforat inguen:
(10,590)excussus curru moribundus
volvitur arvis.
(10,591)Quem pius Aeneas dictis
adfatur amaris:
(10,592)'Lucage, nulla tuos currus
fuga segnis equorum
(10,593)prodidit aut vanae vertere
ex hostibus umbrae:
(10,594)ipse rotis saliens iuga
deseris.' Haec ita fatus
(10,595)arripuit biiugos; frater
tendebat inertis
(10,596)infelix palmas, curru
delapsus eodem:
(10,597)'Per te, per qui te talem
genuere parentes,
(10,598)vir Troiane, sine hanc
animam et miserere precantis.'
(10,599)Pluribus oranti Aeneas:
'Haud talia dudum
(10,600)dicta dabas. Morere et fratrem ne
desere frater.'
(10,601)Tum latebras animae pectus
mucrone recludit.
(10,602)Talia per campos edebat funera ductor
(10,603)Dardanius, torrentis aquae vel
turbinis atri
(10,604)more furens. Tandem erumpunt et
castra relinquunt
(10,605)Ascanius puer et nequiquam obsessa
iuventus.
(10,606)Iunonem interea compellat Iuppiter
ultro:
(10,607)'O germana mihi atque eadem
gratissima coniunx,
(10,608)ut rebare, Venus, nec te sententia
fallit,
(10,609)Troianas sustentat opes, non vivida
bello
(10,610)dextra viris animusque ferox
patiensque pericli.'
(10,611)Cui Iuno summissa 'Quid, o
pulcherrime coniunx,
(10,612)sollicitas aegram et tua tristia
dicta timentem?
(10,613)Si mihi, quae quondam fuerat quamque
esse decebat,
(10,614)vis in amore foret, non hoc mihi
namque negares,
(10,615)omnipotens, quin et pugnae subducere
Turnum
(10,616)et Dauno possem incolumem servare
parenti.
(10,617)Nunc pereat Teucrisque pio det
sanguine poenas.
(10,618)Ille tamen nostra deducit origine
nomen
(10,619)Pilumnusque illi quartus pater et tua
larga
(10,620)saepe manu multisque oneravit limina
donis.'
(10,621)Cui rex aetherii breviter sic fatur
Olympi:
(10,622)'Si mora praesentis leti tempusque
caduco
(10,623)oratur iuveni meque hoc ita ponere
sentis,
(10,624)tolle fuga Turnum atque instantibus
eripe fatis
(10,625)hactenus indulsisse vacat. Sin
altior istis
(10,626)sub precibus venia ulla latet
totumque moveri
(10,627)mutarive putas bellum, spes pascis
inanis.'
(10,628)Et Iuno adlacrimans: 'Quid si, quae
voce gravaris,
(10,629)mente dares atque haec Turno rata
vita maneret?
(10,630)Nunc manet insontem gravis exitus,
aut ego veri
(10,631)vana feror. Quod ut O potius
formidine falsa
(10,632)ludar et in melius tua, qui potes,
orsa reflectas!'
(10,633)Haec ubi dicta dedit, caelo se
protinus alto
(10,634)misit, agens hiemem nimbo succincta
per auras,
(10,635)Iliacamque aciem et Laurentia castra
petivit.
(10,636)Tum dea nube cava tenuem sine viribus
umbram
(10,637)in faciem Aeneae, visu mirabile
monstrum,
(10,638)Dardaniis ornat telis clipeumque
iubasque
(10,639)divini adsimulat capitis, dat inania
verba,
(10,640)dat sine mente sonum gressusque
effingit euntis,
(10,641)morte obita qualis fama est volitare
figuras
(10,642)aut quae sopitos deludunt somnia
sensus.
(10,643)At primas laeta ante acies exsultat
imago
(10,644)inritatque virum telis et voce
lacessit.
(10,645)Instat cui Turnus stridentemque
eminus hastam
(10,646)conicit: illa dato vertit vestigia
tergo.
(10,647)Tum vero Aenean aversum ut cedere
Turnus
(10,648)credidit atque animo spem turbidus
hausit inanem,
(10,649)'Quo fugis, Aenea? Thalamos ne desere
pactos;
(10,650)hac dabitur dextra tellus quaesita
per undas.'
(10,651)Talia vociferans sequitur strictumque
coruscat
(10,652)mucronem nec ferre videt sua gaudia
ventos.
(10,653)Forte ratis celsi coniuncta crepidine
saxi
(10,654)expositis stabat scalis et ponte
parato,
(10,655)qua rex Clusinis advectus Osinius
oris.
(10,656)Huc sese trepida Aeneae fugientis
imago
(10,657)conicit in latebras; nec Turnus
segnior instat
(10,658)exsuperatque moras et pontis
transilit altos.
(10,659)Vix proram attigerat: rumpit Saturnia
funem
(10,660)avolsamque rapit revoluta per aequora
navem.
(10,661)Illum autem Aeneas absentem in
praelia poscit;
(10,662)obvia multa virum demittit corpora
morti:
(10,663)tum levis haud ultra latebras iam
quaerit imago,
(10,664)sed sublime volans nubi se immiscuit
atrae.
(10,665)Cum Turnum medio interea fert aequore
turbo.
(10,666)Respicit ignarus rerum ingratusque salutis
(10,667)et duplicis cum voce manus ad sidera
tendit:
(10,668)'Omnipotens genitor, tanton me
crimine dignum
(10,669)duxisti et talis voluisti expendere
poenas?
(10,670)Quo feror? Unde abii? Quae me fuga
quemve reducit?
(10,671)Laurentisne iterum muros aut castra
videbo?
(10,672)Quid manus illa virum, qui me meaque
arma secuti?
(10,673)Quosne (nefas) omnis infanda in morte
reliqui
(10,674)et nunc palantis video gemitumque
cadentum
(10,675)accipio! Quid ago? Aut quae iam satis
ima dehiscat
(10,676)terra mihi? Vos O potius miserescite
venti:
(10,677)in rupes, in saxa, volens vos Turnus
adoro
(10,678)ferte ratem saevisque vadis immittite
Syrtis,
(10,679)quo neque me Rutuli nec conscia fama
sequatur.'
(10,680)Haec memorans animo nunc
huc, nunc fluctuat illuc,
(10,681)an sese mucrone ob tantum dedecus
amens
(10,682)induat et crudum per costas exigat
ensem,
(10,683)fluctibus an iaciat mediis et litora
nando
(10,684)curva petat Teucrumque iterum se
reddat in arma.
(10,685)Ter conatus utramque viam, ter maxima
Iuno
(10,686)continuit iuvenemque animi miserata
repressit.
(10,687)Labitur alta secans fluctuque
aestuque secundo
(10,688)et patris antiquam Dauni defertur ad
urbem.
(10,689)At Iovis interea monitis Mezentius
ardens
(10,690)succedit pugnae Teucrosque invadit
ovantis.
(10,691)Concurrunt Tyrrhenae acies atque
omnibus uni,
(10,692)uni odiisque viro telisque
frequentibus instant.
(10,693)Ille velut rupes, vastum quae prodit
in aequor,
(10,694)obvia ventorum furiis expostaque
ponto,
(10,695)vim cunctam atque minas perfert
caelique marisque,
(10,696)ipsa immota manens, prolem
Dolichaonis Hebrum
(10,697)sternit humi, cum quo Latagum
Palmumque fugacem,
(10,698)sed Latagum saxo atque ingenti
fragmine montis
(10,699)occupat os faciemque adversam,
poplite Palmum
(10,700)succiso volvi segnem sinit, armaque
Lauso
(10,701)donat habere umeris et vertice figere
cristas.
(10,702)Nec non Euanthen Phrygium Paridisque
Mimanta
(10,703)aequalem comitemque, una quem nocte
Theano
(10,704)in lucem genitori Amyco dedit et face
praegnans
(10,705)Cisseis regina Parin creat: urbe
paterna
(10,706)occubat, ignarum Laurens habet ora
Mimanta.
(10,707)Ac velut ille canum morsu de montibus
altis
(10,708)actus aper, multos Vesulus quem
pinifer annos
(10,709)defendit multosve palus Laurentia,
silva
(10,710)pastus harundinea, postquam inter
retia ventum est,
(10,711)substitit infremuitque ferox et
inhorruit armos,
(10,712)nec cuiquam irasci propiusque
accedere virtus,
(10,713)sed iaculis tutisque procul
clamoribus instant;
(10,714)haud aliter, iustae quibus est
Mezentius irae,
(10,715)non ulli est animus stricto
concurrere ferro;
(10,716)missilibus longe et vasto clamore
lacessunt:
(10,717)ille autem impavidus partis cunctatur
in omnis,
(10,718)dentibus infrendens, et tergo decutit
hastas.
(10,719)Venerat antiquis Corythi de finibus
Acron,
(10,720)Graius homo, infectos linquens
profugus hymenaeos.
(10,721)Hunc ubi miscentem longe media agmina
vidit,
(10,722)purpureum pennis et pactae coniugis
ostro:
(10,723)impastus stabula alta leo ceu saepe
peragrans,
(10,724)suadet enim vesana fames, si forte
fugacem
(10,725)conspexit capream aut
surgentem in cornua cervum,
(10,726)gaudet, hians immane, comasque
arrexit et haeret
(10,727)visceribus super accumbens, lavit
inproba taeter
(10,728)ora cruor,
(10,729)sic ruit in densos alacer Mezentius
hostis.
(10,730)Sternitur infelix Acron et calcibus
atram
(10,731)tundit humum expirans infractaque
tela cruentat.
(10,732)Atque idem fugientem haud est
dignatus Oroden
(10,733)sternere nec iacta caecum dare
cuspide volnus:
(10,734)obvius adversoque occurrit seque viro
vir
(10,735)contulit, haud furto
melior, sed fortibus armis.
(10,736)Tum super abiectum posito
pede nixus et hasta:
(10,737)'Pars belli haud temnenda,
viri, iacet altus Orodes.'
(10,738)Conclamant socii laetum paeana
secuti.
(10,739)Ille autem exspirans: 'Non me,
quicumque es, inulto,
(10,740)victor, nec longum laetabere: te
quoque fata
(10,741)prospectant paria atque eadem mox
arva tenebis.'
(10,742)Ad quae subridens mixta Mezentius
ira:
(10,743)'Nunc morere. Ast de me divom pater
atque hominum rex
(10,744)viderit.' Hoc dicens eduxit corpore
telum:
(10,745)olli dura quies oculos et ferreus
urget
(10,746)somnus, in aeternam clauduntur lumina
noctem.
(10,747)Caedicus Alcathoum obtruncat,
Sacrator Hydaspen
(10,748)Partheniumque Rapo et praedurum
viribus Orsen,
(10,749)Messapus Croniumque Lycaoniumque
Erichaeten,
(10,750)illum infrenis equi lapsu tellure
iacentem,
(10,751)hunc peditem. Pedes et Lycius
processerat Agis,
(10,752)quem tamen haud expers Valerus
virtutis avitae
(10,753)deicit; at Thronium Salius
Saliumque Nealces
(10,754)insidiis, iaculo et longe fallente
sagitta.
(10,755)Iam gravis aequabat luctus et mutua
Mavors
(10,756)funera: caedebant pariter pariterque
ruebant
(10,757)victores victique, neque his fuga
nota neque illis.
(10,758)Di Iovis in tectis iram miserantur
inanem
(10,759)amborum et tantos mortalibus esse
labores:
(10,760)hinc Venus, hinc contra spectat
Saturnia Iuno,
(10,761)pallida Tisiphone media inter milia
saevit.
(10,762)At vero ingentem quatiens Mezentius
hastam
(10,763)turbidus ingreditur campo. Quam
magnus Orion,
(10,764)cum pedes incedit medii per maxima
Nerei
(10,765)stagna viam scindens, umero
supereminet undas
(10,766)aut summis referens annosam
montibus ornum
(10,767)ingrediturque solo et caput inter
nubila condit:
(10,768)talis se vastis infert Mezentius
armis.
(10,769)Huic contra Aeneas,
speculatus in agmine longo,
(10,770)obvius ire parat. Manet imperterritus
ille,
(10,771)hostem magnanimum opperiens, et mole
sua stat;
(10,772)atque oculis spatium emensus, quantum
satis hastae:
(10,773)'Dextra mihi deus et telum, quod
missile libro,
(10,774)nunc adsint! Voveo praedonis corpore
raptis
(10,775)indutum spoliis ipsum te, Lause,
tropaeum
(10,776)Aeneae.' Dixit stridentemque eminus
hastam
(10,777)iecit; at illa volans clipeo est
excussa proculque
(10,778)egregium Antoren latus inter et ilia
figit,
(10,779)Herculis Antoren comitem, qui missus
ab Argis
(10,780)haeserat Euandro atque Itala
consederat urbe.
(10,781)Sternitur infelix alieno volnere
caelumque
(10,782)aspicit et dulcis moriens
reminiscitur Argos
(10,783)tum pius Aeneas hastam iacit: illa
per orbem
(10,784)aere cavum triplici, per linea terga
tribusque
(10,785)transit intextum tauris opus imaque
sedit
(10,786)inguine, sed viris haud pertulit.
Ocius ensem
(10,787)Aeneas, viso Tyrrheni sanguine
laetus,
(10,788)eripit a femine et trepidanti
fervidus instat.
(10,789)Ingemuit cari graviter genitoris
amore,
(10,790)ut vidit, Lausus, lacrimaeque per ora
volutae.
(10,791)Hic mortis durae casum tuaque optima
facta,
(10,792)siqua fidem tanto est operi latura
vetustas,
(10,793)non equidem nec te, iuvenis
memorande, silebo.
(10,794)Ille pedem referens et inutilis inque
ligatus
(10,795)cedebat clipeoque inimicum hastile
trahebat:
(10,796)prorupit iuvenis seseque immiscuit
armis
(10,797)iamque adsurgentis dextra plagamque
ferentis
(10,798)Aeneae subiit mucronem ipsumque
morando
(10,799)sustinuit. Socii magno clamore
sequuntur,
(10,800)dum genitor nati parma protectus
abiret,
(10,801)telaque coniciunt proturbantque
eminus hostem
(10,802)missilibus. Furit Aeneas tectusque
tenet se.
(10,803)Ac velut effusa siquando grandine
nimbi
(10,804)praecipitant, omnis campis diffugit
arator
(10,805)omnis et agricola et tuta latet arce
viator,
(10,806)aut amnis ripis aut alti fornice
saxi,
(10,807)dum pluit in terris, ut possint sole
reducto
(10,808)exercere diem: sic obrutus undique
telis
(10,809)Aeneas nubem belli, dum detonet
omnis,
(10,810)sustinet et Lausum increpitat
Lausoque minatur:
(10,811)'Quo moriture ruis maioraque viribus
audes?
(10,812)Fallit te incautum pietas tua.' Nec
minus ille
(10,813)exsultat demens; saevae iamque altius
irae
(10,814)Dardanio surgunt ductori, extremaque
Lauso
(10,815)Parcae fila legunt: validum namque
exigit ensem
(10,816)per medium Aeneas iuvenem
totumque recondit.
(10,817)Transiit et parmam mucro,
levia arma minacis,
(10,818)et tunicam, molli mater
quam neverat auro,
(10,819)implevitque sinum sanguis;
tum vita per auras
(10,820)concessit maesta ad manis corpusque
reliquit.
(10,821)At vero ut voltum vidit morientis et
ora,
(10,822)ora modis Anchisiades pallentia
miris,
(10,823)ingemuit miserans graviter dextramque
tetendit,
(10,824)et mentem patriae subiit pietatis
imago.
(10,825)'Quid tibi nunc, miserande puer, pro
laudibus istis,
(10,826)quid pius Aeneas tanta dabit indole
dignum?
(10,827)Arma, quibus laetatus, habe tua,
teque parentum
(10,828)manibus et cineri, siqua est ea cura,
remitto.
(10,829)Hoc tamen infelix miseram solabere
mortem:
(10,830)Aeneae magni dextra cadis.' Increpat
ultro
(10,831)cunctantis socios et terra sublevat
ipsum,
(10,832)sanguine turpantem comptos de more
capillos.
(10,833)Interea genitor Tiberini ad fluminis
undam
(10,834)volnera siccabat lymphis corpusque
levabat
(10,835)arboris adclinis trunco. Procul aerea
ramis
(10,836)dependet galea et prato gravia arma
quiescunt.
(10,837)Stant lecti circum iuvenes: ipse
aeger anhelans
(10,838)colla fovet, fusus propexam in
pectore barbam;
(10,839)multa super Lauso rogitat multumque
remittit
(10,840)qui revocent maestique ferant mandata
parentis.
(10,841)At Lausum socii exanimem super arma
ferebant
(10,842)flentes, ingentem atque ingenti
volnere victum.
(10,843)Agnovit longe gemitum praesaga mali
mens:
(10,844)canitiem multo deformat
pulvere et ambas
(10,845)ad caelum tendit palmas et
corpore inhaeret.
(10,846)'Tantane me tenuit vivendi, nate,
voluptas,
(10,847)ut pro me hostili paterer succedere
dextrae,
(10,848)quem genui? Tuane haec genitor per
volnera servor,
(10,849)morte tua vivens? Heu, nunc misero
mihi demum
(10,850)exitium infelix, nunc alte volnus
adactum!
(10,851)Idem ego, nate, tuum maculavi crimine
nomen,
(10,852)pulsus ob invidiam solio sceptrisque
paternis.
(10,853)Debueram patriae poenas odiisque
meorum:
(10,854)omnis per mortis animam sontem ipse
dedissem!
(10,855)Nunc vivo neque adhuc homines
lucemque relinquo.
(10,856)Sed linquam.' Simul hoc dicens
attollit in aegrum
(10,857)se femur et, quamvis dolor alto
volnere tardet,
(10,858)haud deiectus equum duci iubet. Hoc
decus illi,
(10,859)hoc solamen erat; bellis hoc victor
abibat
(10,860)omnibus. Adloquitur maerentem et
talibus infit:
(10,861)'Rhaebe, diu, res siqua diu
mortalibus ulla est,
(10,862)viximus. Aut hodie victor spolia illa
cruenti
(10,863)et caput Aeneae referes Lausique
dolorum
(10,864)ultor eris mecum aut, aperit si nulla
viam vis,
(10,865)occumbes pariter; neque enim,
fortissime, credo,
(10,866)iussa aliena pati et dominos
dignabere Teucros.'
(10,867)Dixit et exceptus tergo consueta
locavit
(10,868)membra manusque ambas iaculis
oneravit acutis,
(10,869)aere caput fulgens cristaque hirsutus
equina.
(10,870)Sic cursum in medios rapidus dedit:
aestuat ingens
(10,871)uno in corde pudor mixtoque insania
luctu,
(10,872)[et furiis agitatus amor et conscia
virtus.]
(10,873)Atque hic Aenean magna ter voce
vocavit.
(10,874)Aeneas agnovit enim laetusque
precatur:
(10,875)'Sic pater ille deum faciat, sic
altus Apollo,
(10,876)incipias conferre manum.'
(10,877)Tantum effatus et infesta subit
obvius hasta.
(10,878)Ille autem: 'Quid me erepto,
saevissime, nato
(10,879)terres? Haec via sola fuit, qua
perdere posses.
(10,880)Nec mortem horremus nec divom
parcimus ulli.
(10,881)Desine: nam venio moriturus et haec
tibi porto
(10,882)dona prius.' Dixit telumque intorsit
in hostem;
(10,883)inde aliud super atque aliud figitque
volatque
(10,884)ingenti gyro, sed sustinet aureus
umbo.
(10,885)Ter circum adstantem laevos equitavit
in orbes
(10,886)tela manu iaciens, ter secum Troius
heros
(10,887)immanem aerato circumfert tegmine
silvam.
(10,888)Inde ubi tot traxisse moras, tot
spicula taedet
(10,889)vellere et urgetur pugna congressus
iniqua,
(10,890)multa movens animo iam tandem erumpit
et inter
(10,891)bellatoris equi cava tempora conicit
hastam.
(10,892)Tollit se arrectum quadrupes et
calcibus auras
(10,893)verberat effusumque equitem super
ipse secutus
(10,894)implicat eiectoque incumbit cernuus
armo.
(10,895)Clamore incendunt caelum Troesque
Latinique.
(10,896)Advolat Aeneas vaginaque eripit ensem
(10,897)et super haec: 'Ubi nunc Mezentius
acer et illa
(10,898)effera vis animi? 'Contra Tyrrhenus,
ut auras
(10,899)suspiciens hausit caelum mentemque
recepit:
(10,900)'Hostis amare, quid increpitas
mortemque minaris?
(10,901)Nullum in caede nefas, nec sic ad
proelia veni,
(10,902)nec tecum meus haec pepigit mihi
foedera Lausus.
(10,903)Unum hoc per siqua est victis venia
hostibus oro:
(10,904)corpus humo patiare tegi. Scio acerba
meorum
(10,905)circumstare odia: hunc, oro, defende
furorem
(10,906)et me consortem nati concede
sepulchro.'
(10,907)Haec loquitur iuguloque haud inscius
accipit ensem
(10,908)undantique animam diffundit in arva
cruore.
(11,1)Oceanum interea surgens Aurora
reliquit:
(11,2)Aeneas, quamquam et sociis dare tempus
humandis
(11,3)praecipitant curae turbataque funere
mens est,
(11,4)vota deum primo victor solvebat Eoo.
(11,5)Ingentem quercum decisis undique ramis
(11,6)constituit tumulo fulgentiaque induit
arma,
(11,7)Mezenti ducis exuvias, tibi, magne,
tropaeum,
(11,8)bellipotens: aptat rorantis sanguine
cristas
(11,9)telaque trunca viri et bis sex thoraca
petitum
(11,10)perfossumque locis clipeumque ex aere
sinistrae
(11,11)subligat atque ensem collo suspendit
eburnum.
(11,12)Tum socios, namque omnis eum stipata
tegebat
(11,13)turba ducum, sic incipiens hortatur
ovantis:
(11,14)'Maxima res effecta, viri; timor omnis
abesto,
(11,15)quod superest: haec sunt spolia et de
rege superbo
(11,16)primitiae, manibusque meis Mezentius
hic est.
(11,17)Nunc iter ad regem nobis murosque
Latinos.
(11,18)Arma parate animis et spe praesumite
bellum,
(11,19)nequa mora ignaros, ubi primum vellere
signa
(11,20)adnuerint superi pubemque educere
castris,
(11,21)impediat segnisve metu sententia
tardet.
(11,22)Interea socios inhumataque corpora
terrae
(11,23)mandemus, qui solus honos Acheronte
sub imo est.
(11,24)Ite,' ait, 'egregias animas, quae
sanguine nobis
(11,25)hanc patriam peperere suo, decorate
supremis
(11,26)muneribus, maestamque Evandri primus
ad urbem
(11,27)mittatur Pallas, quem non virtutis
egentem
(11,28)abstulit atra dies et funere mersit
acerbo.'
(11,29)Sic ait inlacrimans recipitque ad
limina gressum,
(11,30)corpus ubi exanimi positum Pallantis
Acoetes
(11,31)servabat senior, qui Parrhasio Evandro
(11,32)armiger ante fuit, sed non felicibus
aeque
(11,33)tum comes auspiciis caro datus ibat
alumno.
(11,34)Circum omnis famulumque manus
Troianaque turba
(11,35)et maestum Iliades crinem de more
solutae.
(11,36)Ut vero Aeneas foribus sese intulit
altis,
(11,37)ingentem gemitum tunsis ad sidera
tollunt
(11,38)pectoribus, maestoque immugit regia
luctu.
(11,39)Ipse caput nivei fultum Pallantis et
ora
(11,40)ut vidit levique patens in pectore
vulnus
(11,41)cuspidis Ausoniae, lacrimis ita fatur
obortis.
(11,42)'Tene,' inquit, 'miserande puer, cum
laeta veniret,
(11,43)invidit Fortuna mihi, ne regna videres
(11,44)nostra neque ad sedes victor veherere
paternas?
(11,45)Non haec Evandro de te promissa
parenti
(11,46)discedens dederam, cum me complexus
euntem
(11,47)mitteret in magnum imperium metuensque
moneret
(11,48)acris esse viros, cum dura proelia
gente.
(11,49)Et nunc ille quidem spe multum captus
inani
(11,50)fors et vota facit cumulatque altaria
donis:
(11,51)nos iuvenem exanimum et nil iam
caelestibus ullis
(11,52)debentem vano maesti comitamur honore.
(11,53)Infelix, nati funus crudele videbis!
(11,54)Hi nostri reditus expectatique
triumphi!
(11,55)Haec mea magna fides! At non, Evandre,
pudendis
(11,56)vulneribus pulsum adspicies nec
sospite dirum
(11,57)optabis nato funus pater. Ei mihi,
quantum
(11,58)praesidium Ausonia et quantum tu
perdis, Iule!'
(11,59)Haec ubi deflevit, tolli miserabile
corpus
(11,60)imperat et toto lectos ex agmine
mittit
(11,61)mille viros, qui supremum comitentur
honorem
(11,62)intersintque patris lacrimis, solacia
luctus
(11,63)exigua ingentis, misero sed debita
patri.
(11,64)Haud segnes alii crates et molle
feretrum
(11,65)arbuteis texunt virgis et vimine
querno
(11,66)exstructosque toros obtentu frondis
inumbrant.
(11,67)Hic iuvenem agresti sublimem stramine
ponunt,
(11,68)qualem virgineo demessum pollice
florem
(11,69)seu mollis violae seu languentis
hyacinthi,
(11,70)cui neque fulgor adhuc necdum sua
forma recessit:
(11,71)non iam mater alit tellus viresque
ministrat.
(11,72)Tum geminas vestes auroque ostroque
rigentis
(11,73)extulit Aeneas, quas illi laeta
laborum
(11,74)ipsa suis quondam manibus Sidonia Dido
(11,75)fecerat et tenui telas discreverat
auro.
(11,76)Harum unam iuveni supremum maestus
honorem
(11,77)induit arsurasque comas obnubit
amictu,
(11,78)multaque praeterea Laurentis praemia
pugnae
(11,79)aggerat et longo praedam iubet ordine
duci.
(11,80)Addit equos et tela, quibus
spoliaverat hostem.
(11,81)Vinxerat et post terga manus, quos
mitteret umbris
(11,82)inferias, caeso sparsuros sanguine
flammas,
(11,83)indutosque iubet truncos hostilibus
armis
(11,84)ipsos ferre duces inimicaque nomina
figi.
(11,85)Ducitur infelix aevo confectus
Acoetes:
(11,86)pectora nunc foedans pugnis, nunc
unguibus ora
(11,87)sternitur et toto proiectus corpore
terrae.
(11,88)Ducunt et Rutulo perfusos sanguine
currus.
(11,89)Post bellator equus positis insignibus
Aethon
(11,90)it lacrimans guttisque umectat
grandibus ora.
(11,91)Hastam alii galeamque ferunt, nam
cetera Turnus
(11,92)victor habet. Tum maesta phalanx
Teucrique sequuntur
(11,93)Tyrrhenique omnes et versis Arcades
armis.
(11,94)Postquam omnis longe comitum
praecesserat ordo,
(11,95)substitit Aeneas gemituque haec
addidit alto:
(11,96)'Nos alias hinc ad lacrimas eadem
horrida belli
(11,97)fata vocant: salve aeternum mihi,
maxime Palla,
(11,98)aeternumque vale.' Nec plura effatus
ad altos
(11,99)tendebat muros gressumque in castra
ferebat.
(11,100)Iamque oratores aderant ex urbe
Latina,
(11,101)velati ramis oleae veniamque
rogantes:
(11,102)corpora, per campos ferro quae fusa
iacebant,
(11,103)redderet ac tumulo sineret succedere
terrae;
(11,104)nullum cum victis certamen et aethere
cassis;
(11,105)parceret hospitibus quondam
socerisque vocatis.
(11,106)Quos bonus Aeneas haud aspernanda
precantis
(11,107)prosequitur venia et verbis haec
insuper addit:
(11,108)'Quaenam vos tanto fortuna indigna,
Latini,
(11,109)implicuit bello, qui nos fugiatis
amicos?
(11,110)Pacem me exanimis et Martis sorte
peremptis
(11,111)oratis? Equidem et vivis concedere
vellem.
(11,112)Nec veni, nisi fata locum sedemque
dedissent,
(11,113)nec bellum cum gente gero: rex nostra
reliquit
(11,114)hospitia et Turni potius se credidit
armis.
(11,115)Aequius huic Turnum fuerat se
opponere morti.
(11,116)Si bellum finire manu, si pellere
Teucros
(11,117)apparat, his mecum decuit concurrere
telis:
(11,118)vixet, cui vitam deus aut sua dextra
dedisset.
(11,119)Nunc ite et miseris supponite civibus
ignem.'
(11,120)Dixerat Aeneas. Illi obstipuere
silentes
(11,121)conversique oculos inter se atque ora
tenebant.
(11,122)Tum senior semperque odiis et crimine
Drances
(11,123)infensus iuveni Turno sic ore
vicissim
(11,124)orsa refert: 'O fama ingens,
ingentior armis
(11,125)vir Troiane, quibus caelo te laudibus
aequem?
(11,126)Iustitiaene prius mirer belline
laborum?
(11,127)Nos vero haec patriam grati referemus
ad urbem
(11,128)et te, siqua viam dederit fortuna,
Latino
(11,129)iungemus regi: quaerat sibi foedera
Turnus.
(11,130)Quin et fatalis murorum attollere
moles
(11,131)saxaque subvectare umeris Troiana
iuvabit.'
(11,132)Dixerat haec, unoque omnes eadem ore
fremebant.
(11,133)Bis senos pepigere dies et pace
sequestra
(11,134)per silvas Teucri mixtique inpune
Latini
(11,135)erravere iugis. Ferro sonat alta
bipenni
(11,136)fraxinus, evertunt actas ad
sidera pinus,
(11,137)robora nec cuneis et olentem scindere
cedrum
(11,138)nec plaustris cessant vectare
gementibus ornos.
(11,139)Et iam Fama volans, tanti praenuntia
luctus,
(11,140)Evandrum Evandrique domos et moenia
replet,
(11,141)quae modo victorem Latio Pallanta
ferebat.
(11,142)Arcades ad portas ruere et de more
vetusto
(11,143)funereas rapuere faces; lucet via
longo
(11,144)ordine flammarum et late discriminat
agros.
(11,145)Contra turba Phrygum veniens
plangentia iungit
(11,146)agmina. Quae postquam matres
succedere tectis
(11,147)viderunt, maestam incendunt
clamoribus urbem.
(11,148)At non Evandrum potis est vis ulla
tenere,
(11,149)sed venit in medios. Feretro Pallanta
reposto
(11,150)procubuit super atque haeret
lacrimansque gemensque,
(11,151)et via vix tandem vocis laxata dolore
est.
(11,152)'Non haec, O Palla, dederas promissa
parenti,
(11,153)cautius ut saevo velles te credere
Marti;
(11,154)haud ignarus eram, quantum nova
gloria in armis
(11,155)et praedulce decus primo certamine
posset.
(11,156)Primitiae iuvenis miserae bellique
propinqui
(11,157)dura rudimenta et nulli exaudita deorum
(11,158)vota precesque meae! Tuque, O
sanctissima coniunx,
(11,159)felix morte tua neque in hunc servata
dolorem!
(11,160)Contra ego vivendo vici mea fata,
superstes
(11,161)restarem ut genitor. Troum socia arma
secutum
(11,162)obruerent Rutuli telis! Animam
ipse dedissem
(11,163)atque haec pompa domum me, non
Pallanta, referret,
(11,164)nec vos arguerim, Teucri, nec foedera
nec quas
(11,165)iunximus hospitio dextras: sors ista
senectae
(11,166)debita erat nostrae. Quod si immatura
manebat
(11,167)mors natum, caesis Volscorum milibus
ante
(11,168)ducentem in Latium Teucros cecidisse
iuvabit.
(11,169)Quin ego non alio digner te funere,
Palla,
(11,170)quam pius Aeneas [et quam magni
Phryges et quam
(11,171)Tyrrhenique duces, Tyrrhenum
exercitus omnis.]
(11,172)Magna tropaea ferunt, quos dat tua
dextera Leto:
(11,173)tu quoque nunc stares immanis truncus
in armis,
(11,174)esset par aetas et idem si robur ab
annis,
(11,175)Turne. Sed infelix Teucros quid
demoror armis?
(11,176)Vadite et haec memores regi mandata
referte:
(11,177)quod vitam moror invisam Pallante
perempto,
(11,178)dextera causa tua est, Turnum natoque
patrique
(11,179)quam debere vides. Meritis vacat hic tibi
solus
(11,180)fortunaeque locus. Non vitae gaudia
quaero,
(11,181)nec fas, sed nato Manis perferre sub
imos.'
(11,182)Aurora interea miseris mortalibus
almam
(11,183)extulerat lucem, referens opera atque
labores:
(11,184)iam pater Aeneas, iam curvo in litore
Tarchon
(11,185)constituere pyras. Huc corpora
quisque suorum
(11,186)more tulere patrum, subiectisque
ignibus atris
(11,187)conditur in tenebras altum caligine
caelum.
(11,188)Ter circum accensos cincti
fulgentibus armis
(11,189)decurrere rogos, ter maestum funeris
ignem
(11,190)lustravere in equis ululatusque ore
dedere;
(11,191)spargitur et tellus lacrimis,
sparguntur et arma:
(11,192)it caelo clamorque virum clangorque
tubarum.
(11,193)Hic alii spolia occisis derepta
Latinis
(11,194)coniciunt igni, galeas ensesque
decoros
(11,195)frenaque ferventisque rotas; pars
munera nota,
(11,196)ipsorum clipeos et non felicia tela.
(11,197)Multa boum circa mactantur corpora
Morti,
(11,198)saetigerosque sues raptasque ex
omnibus agris
(11,199)in flammam iugulant pecudes. Tum
litore toto
(11,200)ardentis spectant socios semustaque
servant
(11,201)busta neque avelli possunt, nox umida
donec
(11,202)invertit caelum stellis ardentibus
aptum.
(11,203)Nec minus et miseri diversa in parte
Latini
(11,204)innumeras struxere pyras, et corpora
partim
(11,205)multa virum terrae infodiunt
avectaque partim
(11,206)finitimos tollunt in agros
urbique remittunt,
(11,207)cetera confusaeque ingentem
caedis acervum
(11,208)nec numero nec honore
cremant: tunc undique vasti
(11,209)certatim crebris conlucent
ignibus agri.
(11,210)Tertia lux gelidam caelo dimoverat
umbram:
(11,211)maerentes altum cinerem et confusa
ruebant
(11,212)ossa focis tepidoque onerabant aggere
terrae.
(11,213)Iam vero in tectis, praedivitis urbe
Latini,
(11,214)praecipuus fragor et longi pars
maxima luctus.
(11,215)Hic matres miseraeque nurus, hic cara
sororum
(11,216)pectora maerentum puerique parentibus
orbi
(11,217)dirum exsecrantur bellum
Turnique hymenaeos:
(11,218)ipsum armis ipsumque iubent
decernere ferro,
(11,219)qui regnum Italiae et
primos sibi poscat honores.
(11,220)ingravat haec saevus
Drances solumque vocari
(11,221)testatur, solum posci in certamina
Turnum.
(11,222)Multa simul contra variis sententia
dictis
(11,223)pro Turno, et magnum reginae nomen
obumbrat,
(11,224)multa virum meritis sustentat fama
tropaeis.
(11,225)Hos inter motus, medio in flagrante
tumultu,
(11,226)ecce super maesti magna Diomedis ab
urbe
(11,227)legati responsa ferunt: nihil omnibus
actum
(11,228)tantorum impensis operum, nil dona
neque aurum
(11,229)nec magnas valuisse preces, alia arma
Latinis
(11,230)quaerenda aut pacem Troiano ab rege
petendum.
(11,231)Deficit ingenti luctu rex ipse
Latinus.
(11,232)Fatalem Aenean manifesto numine ferri
(11,233)admonet ira deum tumulique ante ora
recentes.
(11,234)Ergo concilium magnum primosque
suorum
(11,235)imperio accitos alta intra limina
cogit.
(11,236)olli convenere fluuntque ad regia
plenis
(11,237)tecta viis. Sedet in mediis et
maximus aevo
(11,238)et primus sceptris haud laeta fronte
Latinus.
(11,239)Atque hic legatos Aetola ex urbe
remissos,
(11,240)quae referant, fari iubet et responsa
reposcit
(11,241)ordine cuncta suo. Tum facta silentia
linguis,
(11,242)et Venulus dicto parens ita farier
infit:
(11,243)'Vidimus, o cives, Diomedem Argivaque
castra
(11,244)atque iter emensi casus superavimus
omnis
(11,245)contigimusque manum, qua concidit
Ilia tellus.
(11,246)Ille urbem Argyripam patriae
cognomine gentis
(11,247)victor Gargani condebat
Iapygis agris.
(11,248)Postquam introgressi et coram data
copia fandi,
(11,249)munera praeferimus, nomen patriamque
docemus,
(11,250)qui bellum intulerint, quae causa
attraxerit Arpos.
(11,251)Auditis ille haec placido sic
reddidit ore:
(11,252)''O fortunatae gentes, Saturnia
regna,
(11,253)antiqui Ausonii, quae vos fortuna
quietos
(11,254)sollicitat suadetque ignota lacessere
bella?
(11,255)Quicumque Iliacos ferro violavimus
agros,
(11,256)mitto ea, quae muris bellando
exhausta sub altis,
(11,257)quos Simois premat ille viros,
infanda per orbem
(11,258)supplicia et scelerum poenas
expendimus omnes,
(11,259)vel Priamo miseranda manus: scit
triste Minervae
(11,260)sidus et Euboicae cautes ultorque
Caphareus.
(11,261)Militia ex illa diversum ad litus
abacti
(11,262)Atrides Protei Menelaus adusque
columnas
(11,263)exsulat, Aetnaeos vidit Cyclopas
Ulixes.
(11,264)Regna Neoptolemi referam versosque
penates
(11,265)Idomenei? Libycone habitantis litore
Locros?
(11,266)Ipse Mycenaeus magnorum ductor
Achivom
(11,267)coniugis infandae prima inter limina
dextra
(11,268)oppetiit: devictam Asiam subsedit
adulter.
(11,269)Invidisse deos, patriis ut redditus
aris
(11,270)coniugium optatum et pulchram
Calydona viderem?
(11,271)Nunc etiam horribili visu portenta
sequuntur,
(11,272)et socii amissi petierunt aethera
pennis
(11,273)fluminibusque vagantur
aves, heu dira meorum
(11,274)supplicia, et scopulos lacrimosis
vocibus implent.
(11,275)Haec adeo ex illo mihi iam
speranda fuerunt
(11,276)tempore, cum ferro
caelestia corpora demens
(11,277)adpetii et Veneris violavi
volnere dextram.
(11,278)Ne vero, ne me ad talis
impellite pugnas:
(11,279)nec mihi cum Teucris ullum
post eruta bellum
(11,280)Pergama, nec veterum memini
laetorve malorum.
(11,281)Munera, quae patriis ad me
portatis ab oris,
(11,282)vertite ad Aenean. Stetimus
tela aspera contra
(11,283)contulimusque manus:
experto credite, quantus
(11,284)in clipeum adsurgat, quo
turbine torqueat hastam.
(11,285)Si duo praeterea talis
Idaea tulisset
(11,286)terra viros, ultro Inachias
venisset ad urbes
(11,287)Dardanus, et versis lugeret
Graecia fatis.
(11,288)Quidquid apud durae
cessatum est moenia Troiae,
(11,289)Hectoris Aeneaeque manu
victoria Graium
(11,290)haesit et in decimum
vestigia rettulit annum.
(11,291)Ambo animis, ambo insignes
praestantibus armis
(11,292)hic pietate prior. Coeant
in foedera dextrae,
(11,293)qua datur; ast armis
concurrant arma cavete.''
(11,294)Et responsa simul quae
sint, rex optime, regis
(11,295)audisti et quae sit magno
sententia bello.'
(11,296)Vix ea legati, variusque
per ora cucurrit
(11,297)Ausonidum turbata fremor:
ceu saxa morantur
(11,298)cum rapidos amnis, fit
clauso gurgite murmur
(11,299)vicinaeque fremunt ripae
crepitantibus undis.
(11,300)Ut primum placati animi et
trepida ora quierunt,
(11,301)praefatus divos solio rex
infit ab alto:
(11,302)'Ante equidem summa de re
statuisse, Latini,
(11,303)et vellem et fuerat melius,
non tempore tali
(11,304)cogere concilium. cum muros
adsidet hostis.
(11,305)Bellum importunum, cives,
cum gente deorum
(11,306)invictisque viris gerimus,
quos nulla fatigant
(11,307)proelia: nec victi possunt
absistere ferro.
(11,308)Spem siquam adscitis
Aetolum habuistis in armis,
(11,309)ponite. Spes sibi quisque,
sed haec quam angusta videtis;
(11,310)cetera qua rerum iaceant
perculsa ruina,
(11,311)ante oculos interque manus
sunt omnia vestras.
(11,312)Nec quemquam incuso: potuit
quae plurima virtus
(11,313)esse, fuit; toto certatum
est corpore regni.
(11,314)Nunc adeo quae sit dubiae
sententia menti
(11,315)expediam et paucis, animos
adhibete, docebo.
(11,316)Est antiquus ager Tusco
mihi proximus amni,
(11,317)longus in occasum, finis
super usque Sicanos;
(11,318)Aurunci Rutulique serunt et
vomere duros
(11,319)exercent colles atque horum
asperrima pascunt.
(11,320)Haec omnis regio et celsi
plaga pinea montis
(11,321)cedat amicitiae Teucrorum,
et foederis aequas
(11,322)dicamus leges sociosque in
regna vocemus.
(11,323)Considant, si tantus amor,
et moenia condant.
(11,324)Sin alios finis aliamque
capessere gentem
(11,325)est animus possuntque solo
decedere nostro:
(11,326)bis denas Italo texamus
robore navis
(11,327)seu pluris complere valent,
iacet omnis ad undam
(11,328)materies, ipsi numerumque
modumque carinis
(11,329)praecipiant, nos aera manus
navalia demus.
(11,330)Praeterea qui dicta ferant
et foedera firment
(11,331)centum oratores prima de
gente Latinos
(11,332)ire placet pacisque manu praetendere
ramos,
(11,333)munera portantis aurique
eborisque talenta
(11,334)et sellam regni trabeamque
insignia nostri.
(11,335)Consulite in medium et
rebus succurrite fessis.'
(11,336)Tum Drances idem infensus,
quem gloria Turni
(11,337)obliqua invidia stimulisque
agitabat amaris,
(11,338)largus opum et lingua
melior, sed frigida bello
(11,339)dextera, consiliis habitus
non futilis auctor,
(11,340)seditione potens (genus
huic materna superbum
(11,341)nobilitas dabat, incertum
de patre ferebat),
(11,342)surgit et his onerat dictis
atque aggerat iras:
(11,343)'Rem nulli obscuram nostrae
nec vocis egentem
(11,344)consulis, O bone rex:
cuncti se scire fatentur,
(11,345)quid fortuna ferat populi,
sed dicere mussant.
(11,346)Det libertatem fandi
flatusque remittat
(11,347)cuius ob auspicium
infaustum moresque sinistros
(11,348)(dicam equidem, licet arma
mihi mortemque minetur)
(11,349)lumina tot cecidisse ducum
totamque videmus
(11,350)consedisse urbem luctu, dum
Troia temptat
(11,351)castra fugae fidens et
caelum territat armis.
(11,352)Unum etiam donis istis,
quae plurima mitti
(11,353)Dardanidis dicique iubes,
unum, optime regum,
(11,354)adicias nec te ullius
violentia vincat,
(11,355)quin natam egregio genero
dignisque hymenaeis
(11,356)des, pater, et pacem hanc
aeterno foedere iungas.
(11,357)Quod si tantus habet mentes
et pectora terror,
(11,358)ipsum obtestemur veniamque
oremus ab ipso:
(11,359)cedat, ius proprium regi
patriaeque remittat.
(11,360)Quid miseros totiens in
aperta pericula cives
(11,361)proicis, O Latio caput
horum et causa malorum?
(11,362)Nulla salus bello: pacem te
poscimus omnes,
(11,363)Turne, simul pacis solum
inviolabile pignus.
(11,364)Primus ego, invisum quem tu
tibi fingis, et esse
(11,365)nil moror, en supplex
venio. Miserere tuorum,
(11,366)pone animos et pulsus abi.
Sat funera fusi
(11,367)vidimus ingentis et
desolavimus agros.
(11,368)Aut si fama movet, si
tantum pectore robur
(11,369)concipis et si adeo dotalis
regia cordi est,
(11,370)aude atque adversum fidens
fer pectus in hostem.
(11,371)Scilicet ut Turno contingat
regia coniunx,
(11,372)nos animae viles, inhumata
infletaque turba,
(11,373)sternamur campis. Etiam tu,
siqua tibi vis,
(11,374)si patrii quid Martis
habes, illum aspice contra,
(11,375)qui vocat.'
(11,376)Talibus exarsit dictis
violentia Turni;
(11,377)dat gemitum rumpitque has
imo pectore voces
(11,378)'Larga quidem, Drance,
semper tibi copia fandi
(11,379)tum, cum bella manus
poscunt, patribusque vocatis
(11,380)primus ades. Sed non
replenda est curia verbis,
(11,381)quae tuto tibi magna
volant, dum distinet hostem
(11,382)agger murorum nec inundant
sanguine fossae.
(11,383)Proinde tona eloquio,
solitum tibi, meque timoris
(11,384)argue tu, Drance, quando
tot stragis acervos
(11,385)Teucrorum tua dextra dedit
passimque tropaeis
(11,386)insignis agros. Possit quid
vivida virtus,
(11,387)experiare licet; nec longe
scilicet hostes
(11,388)quaerendi nobis:
circumstant undique muros.
(11,389)Imus in adversos: quid
cessas? An tibi Mavors
(11,390)ventosa in lingua
pedibusque fugacibus istis
(11,391)semper erit?
(11,392)Pulsus ego? Aut quisquam
merito, foedissime, pulsum
(11,393)arguet, Iliaco tumidum qui
crescere Thybrim
(11,394)sanguine et Evandri totam
cum stirpe videbit
(11,395)procubuisse domum atque
exutos Arcadas armis?
(11,396)Haud ita me experti Bitias
et Pandarus ingens
(11,397)et quos mille die victor
sub Tartara misi,
(11,398)inclusus muris hostilique
aggere saeptus.
(11,399)"Nulla salus
bello." Capiti cane talia, demens,
(11,400)Dardanio rebusque tuis.
Proinde omnia magno
(11,401)ne cessa turbare metu atque
extollere vires
(11,402)gentis bis victae, contra
premere arma Latini.
(11,403)Nunc et Myrmidonum proceres
Phrygia arma tremescunt,
(11,404)nunc et Tydides et
Larissaeus Achilles,
(11,405)amnis et Hadriacas retro
fugit Aufidus undas.
(11,406)Vel cum se pavidum contra
mea iurgia fingit
(11,407)artificis scelus et
formidine crimen acerbat.
(11,408)Numquam animam talem dextra
hac, absiste moveri,
(11,409)amittes: habitet tecum et
sit pectore in isto.
(11,410)Nunc ad te et tua magna,
pater, consulta revertor.
(11,411)Si nullam nostris ultra
spem ponis in armis,
(11,412)si tam deserti sumus et
semel agmine verso
(11,413)funditus occidimus neque
habet Fortuna regressum?
(11,414)oremus pacem et dextras
tendamus inertis.
(11,415)Quamquam O, si solitae
quicquam virtutis adesset!
(11,416)Ille mihi ante alios
fortunatusque laborum
(11,417)egregiusque animi, qui,
nequid tale videret,
(11,418)procubuit moriens et humum
semel ore momordit.
(11,419)Sin et opes nobis et adhuc
intacta iuventus
(11,420)auxilioque urbes Italae
populique supersunt,
(11,421)sin et Troianis cum multo
gloria venit
(11,422)sanguine, sunt illis sua
funera parque per omnis
(11,423)tempestas: cur indecores in
limine primo
(11,424)deficimus? Cur ante tubam
tremor occupat artus?
(11,425)Multa dies variisque labor
mutabilis aevi
(11,426)rettulit in melius, multos
alterna revisens
(11,427)lusit et in solido rursus
Fortuna locavit.
(11,428)Non erit auxilio nobis
Aetolus et Arpi:
(11,429)at Messapus erit felixque
Tolumnius et quos
(11,430)tot populi misere duces,
nec parva sequetur
(11,431)gloria delectos Latio et
Laurentibus agris.
(11,432)Est et Volscorum egregia de
gente Camilla,
(11,433)agmen agens equitum et
florentis aere catervas.
(11,434)Quod si me solum Teucri in
certamina poscunt
(11,435)idque placet tantumque
bonis communibus obsto,
(11,436)non adeo has exosa manus
Victoria fugit,
(11,437)ut tanta quicquam pro spe
temptare recusem.
(11,438)Ibo animis contra, vel
magnum praestet Achillem
(11,439)factaque Vulcani manibus
paria induat arma
(11,440)ille licet. Vobis animam
hanc soceroque Latino
(11,441)Turnus ego, haud ulli
veterum virtute secundus,
(11,442)devovi. ''Solum Aeneas
vocat'': et vocet oro,
(11,443)nec Drances potius, sive
est haec ira deorum,
(11,444)morte luat, sive est virtus
et gloria, tollat.'
(11,445)Illi haec inter se dubiis
de rebus agebant
(11,446)certantes; castra Aeneas
aciemque movebat:
(11,447)nuntius ingenti per regia
tecta tumultu
(11,448)ecce ruit magnisque urbem
terroribus implet,
(11,449)instructos acie Tiberino a
flumine Teucros
(11,450)Tyrrhenamque manum totis
descendere campis.
(11,451)Extemplo turbati animi
concussaque vulgi
(11,452)pectora et adrectae
stimulis haud mollibus irae.
(11,453)Arma manu trepidi poscunt,
fremit arma iuventus,
(11,454)flent maesti mussantque
patres. Hic undique clamor
(11,455)dissensu vario magnus se
tollit in auras
(11,456)haud secus atque alto in
luco cum forte catervae
(11,457)consedere avium piscosove
amne Padusae
(11,458)dant sonitum rauci per
stagna loquacia cycni.
(11,459)'Immo,' ait, 'O cives'
adrepto tempore, 'Turnus,'
(11,460)'cogite concilium et pacem
laudate sedentes:
(11,461)illi armis in regna ruunt.'
Nec plura locutus
(11,462)corripuit sese et tectis
citus extulit altis.
(11,463)'Tu, Voluse, armari
Volscorum edice maniplos,
(11,464)duc,' ait, 'et Rutulos.
Equitem Messapus in armis
(11,465)et cum fratre Coras latis
diffundite campis.
(11,466)Pars aditus urbis firmet
turrisque capessat,
(11,467)cetera, qua iusso, mecum
manus inferat arma.'
(11,468)Ilicet in muros tota
discurritur urbe.
(11,469)Consilium ipse pater et
magna incepta Latinus
(11,470)deserit ac tristi turbatus
tempore differt
(11,471)multaque se incusat, qui
non adceperit ultro
(11,472)Dardanium Aenean generumque
adsciverit urbi.
(11,473)Praefodiunt alii portas aut
saxa sudesque
(11,474)subvectant. Bello dat
signum rauca cruentum
(11,475)bucina. Tum muros varia
cinxere corona
(11,476)matronae puerique: vocat
labor ultimus omnis.
(11,477)Nec non ad templum
summasque ad Palladis arces
(11,478)subvehitur magna matrum
regina caterva
(11,479)dona ferens, iuxtaque comes
Lavinia virgo,
(11,480)causa mali tanti, oculos
deiecta decoros.
(11,481)Succedunt matres et templum
ture vaporant
(11,482)et maestas alto fundunt de
limine voces:
(11,483)'Armipotens, praeses belli,
Tritonia virgo,
(11,484)frange manu telum Phrygii
praedonis et ipsum
(11,485)pronum sterne solo
portisque effunde sub altis.'
(11,486)Cingitur ipse furens
certatim in proelia Turnus.
(11,487)Iamque adeo rutilum thoraca
indutus aenis
(11,488)horrebat squamis surasque
incluserat auro,
(11,489)tempora nudus adhuc,
laterique adcinxerat ensem
(11,490)fulgebatque alta decurrens
aureus arce,
(11,491)exsultatque animis et spe
iam praecipit hostem:
(11,492)qualis ubi abruptis fugit
praesaepia vinclis
(11,493)tandem liber equus campoque
potitus aperto
(11,494)aut ille in pastus
armentaque tendit equarum
(11,495)aut adsuetus aquae perfundi
flumine noto
(11,496)emicat adrectisque fremit
cervicibus alte
(11,497)luxurians, luduntque iubae
per colla, per armos.
(11,498)Obvia cui Volscorum acie
comitante Camilla
(11,499)occurrit portisque ab equo
regina sub ipsis
(11,500)desiluit, quam tota cohors
imitata relictis
(11,501)ad terram defluxit equis;
tum talia fatur:
(11,502)'Turne, sui merito siqua est
fiducia forti,
(11,503)audeo et Aeneadum promitto
occurrere turmae
(11,504)solaque Tyrrhenos equites
ire obvia contra.
(11,505)Me sine prima manu temptare
pericula belli
(11,506)tu pedes ad muros subsiste
et moenia serva.'
(11,507)Turnus ad haec, oculos horrenda
in virgine fixus:
(11,508)'O decus Italiae virgo,
quas dicere grates
(11,509)quasve referre parem? Sed
nunc, est omnia quando
(11,510)iste animus supra, mecum
partire laborem.
(11,511)Aeneas, ut fama fidem
missique reportant
(11,512)exploratores, equitum levia
improbus arma
(11,513)praemisit, quaterent
campos; ipse ardua montis
(11,514)per deserta iugo superans
adventat ad urbem.
(11,515)Furta paro belli convexo in
tramite silvae?
(11,516)ut bivias armato obsidam
milite fauces.
(11,517)Tu Tyrrhenum equitem
conlatis excipe signis;
(11,518)tecum acer Messapus erit
turmaeque Latinae
(11,519)Tiburtique manus, ducis et
tu concipe curam.'
(11,520)Sic ait, et paribus
Messapum in proelia dictis
(11,521)hortatur sociosque duces et
pergit in hostem.
(11,522)Est curvo anfractu valles,
adcommoda fraudi
(11,523)armorumque dolis, quam
densis frondibus atrum
(11,524)urget utrimque latus,
tenuis quo semita ducit
(11,525)angustaeque ferunt fauces
aditusque maligni.
(11,526)Hanc super in speculis
summoque in vertice montis
(11,527)planities ignota iacet
tutique receptus,
(11,528)seu dextra laevaque velis
occurrere pugnae,
(11,529)sive instare iugis et
grandia volvere saxa.
(11,530)Huc iuvenis nota fertur
regione viarum
(11,531)arripuitque locum et silvis
insedit iniquis.
(11,532)Velocem interea superis in
sedibus Opim,
(11,533)unam ex virginibus sociis
sacraque caterva,
(11,534)compellabat et has tristis
Latonia voces
(11,535)ore dabat: 'Graditur bellum
ad crudele Camilla,
(11,536)O virgo, et nostris
nequiquam cingitur armis,
(11,537)cara mihi ante alias.'
Neque enim novus iste Dianae
(11,538)venit amor subitaque animum
dulcedine movit.
(11,539)Pulsus ob invidiam regno
viresque superbas
(11,540)Priverno antiqua Metabus
cum excederet urbe,
(11,541)infantem fugiens media inter
proelia belli
(11,542)sustulit exsilio comitem
matrisque vocavit
(11,543)nomine Casmillae mutata
parte Camillam.
(11,544)Ipse sinu prae se portans
iuga longa petebat
(11,545)solorum nemorum: tela
undique saeva premebant
(11,546)et circumfuso volitabant
milite Volsci.
(11,547)Ecce fugae medio summis
Amasenus abundans
(11,548)spumabat ripis: tantus se
nubibus imber
(11,549)ruperat. Ille, innare
parans, infantis amore
(11,550)tardatur caroque oneri
timet. Omnia secum
(11,551)versanti subito vix haec
sententia sedit.
(11,552)Telum immane manu valida
quod forte gerebat
(11,553)bellator, solidum nodis et
robore cocto,
(11,554)huic natam, libro et
silvestri subere clausam,
(11,555)implicat atque habilem
mediae circumligat hastae;
(11,556)quam dextra ingenti librans
ita ad aethera fatur:
(11,557)'Alma, tibi hanc, nemorum
cultrix, Latonia virgo,
(11,558)ipse pater famulam voveo;
tua prima per auras
(11,559)tela tenens supplex hostem
fugit. Accipe, testor,
(11,560)diva tuam, quae nunc dubiis
committitur auris.
(11,561)Dixit et adducto contortum
hastile lacerto
(11,562)immittit: sonuere undae,
rapidum super amnem
(11,563)infelix fugit in iaculo
stridente Camilla.
(11,564)At Metabus, magna propius
iam urgente caterva,
(11,565)dat sese fluvio atque
hastam cum virgine victor
(11,566)gramineo donum Triviae de
caespite vellit.
(11,567)Non illum tectis ullae, non
moenibus urbes
(11,568)accepere neque ipse manus
feritate dedisset:
(11,569)pastorum et solis exegit
montibus aevom.
(11,570)Hic natam in dumis interque
horrentia lustra
(11,571)armentalis equae mammis et
lacte ferino
(11,572)nutribat, teneris immulgens
ubera labris.
(11,573)Utque pedum primis infans
vestigia plantis
(11,574)institerat, iaculo palmas
armavit acuto
(11,575)spiculaque ex umero parvae
suspendit et arcum.
(11,576)Pro crinali auro, pro
longae tegmine pallae
(11,577)tigridis exuviae per dorsum
a vertice pendent.
(11,578)Tela manu iam tum tenera
puerilia torsit
(11,579)et fundam tereti circum
caput egit habena
(11,580)Strymoniamque gruem aut
album deiecit olorem.
(11,581)Multae illam frustra
Tyrrhena per oppida matres
(11,582)optavere nurum: sola
contenta Diana
(11,583)aeternum telorum et
virginitatis amorem
(11,584)intemerata colit. 'Vellem
haud correpta fuisset
(11,585)militia tali, conata
lacessere Teucros:
(11,586)cara mihi comitumque foret
nunc una mearum.
(11,587)Verum age, quandoquidem
fatis urgetur acerbis,
(11,588)abere, nympha, polo
finisque invise Latinos,
(11,589)tristis ubi infausto
committitur omine pugna.
(11,590)Haec cape et ultricem
pharetra deprome sagittam:
(11,591)hac quicumque sacrum
violarit volnere corpus,
(11,592)Tros Italusque, mihi
pariter det sanguine poenas.
(11,593)Post ego nube cava
miserandae corpus et arma
(11,594)inspoliata feram tumulo
patriaeque reponam.'
(11,595)Dixit; at illa levis caeli
delapsa per auras
(11,596)insonuit, nigro circumdata
turbine corpus.
(11,597)At manus interea muris
Troiana propinquat
(11,598)Etruscique duces equitumque
exercitus omnis,
(11,599)compositi numero in turmas.
Fremit aequore toto
(11,600)insultans sonipes et
pressis pugnat habenis
(11,601)huc conversus et huc; tum
late ferreus hastis
(11,602)horret ager campique armis
sublimibus ardent.
(11,603)Nec non Messapus contra
celeresque Latini
(11,604)et cum fratre Coras et
virginis ala Camillae
(11,605)adversi campo apparent
hastasque reductis
(11,606)protendunt longe dextris et
spicula vibrant,
(11,607)adventusque virum
fremitusque ardescit equorum.
(11,608)Iamque intra iactum teli
progressus uterque
(11,609)substiterat: subito
erumpunt clamore furentisque
(11,610)exhortantur equos; fundunt
simul undique tela
(11,611)crebra nivis ritu caelumque
obtexitur umbra.
(11,612)Continuo adversis Tyrrhenus
et acer Aconteus
(11,613)conixi incurrunt hastis
primique ruina
(11,614)dant sonitum ingenti
perfractaque quadrupedantum
(11,615)pectora pectoribus rumpunt:
excussus Aconteus
(11,616)fulminis in morem aut
tormento ponderis acti
(11,617)praecipitat longe et vitam
dispergit in auras.
(11,618)Extemplo turbatae acies,
versique Latini
(11,619)reiciunt parmas et equos ad
moenia vertunt.
(11,620)Troes agunt, princeps
turmas inducit Asilas.
(11,621)Iamque propinquabant
portis, rursusque Latini
(11,622)clamorem tollunt et mollia
colla reflectunt:
(11,623)hi fugiunt penitusque datis
referuntur habenis.
(11,624)Qualis ubi alterno
procurrens gurgite pontus
(11,625)nunc ruit ad terram
scopulusque superiacit unda
(11,626)spumeus extremamque sinu
perfundit arenam,
(11,627)nunc rapidus retro atque
aestu revoluta resorbens
(11,628)saxa fugit litusque vado
labente relinquit:
(11,629)bis Tusci Rutulos egere ad
moenia versos,
(11,630)bis reiecti armis
respectant terga tegentes.
(11,631)Tertia sed postquam
congressi in proelia totas
(11,632)implicuere inter se acies
legitque virum vir:
(11,633)tum vero et gemitus
morientum et sanguine in alto
(11,634)armaque corporaque et
permixti caede virorum
(11,635)semianimes volvuntur equi,
pugna aspera surgit.
(11,636)Orsilochus Remuli, quando
ipsum horrebat adire,
(11,637)hastam intorsit equo
ferrumque sub aure reliquit.
(11,638)Quo sonipes ictu furit
arduus altaque iactat
(11,639)vulneris impatiens arrecto
pectore crura:
(11,640)volvitur ille excussus
humi. Catillus Iollan
(11,641)ingentemque animis,
ingentem corpore et armis
(11,642)deicit Herminium, nudo cui
vertice fulva
(11,643)caesaries nudique umeri,
nec vulnera terrent:
(11,644)tantus in arma patet. Latos
huic hasta per armos
(11,645)acta tremit duplicatque
virum transfixa dolore.
(11,646)Funditur ater ubique cruor;
dant funera ferro
(11,647)certantes pulchramque
petunt per vulnera mortem.
(11,648)At medias inter caedes
exsultat Amazon,
(11,649)unum exserta latus pugnae,
pharetrata Camilla,
(11,650)et nunc lenta manu spargens
hastilia denset,
(11,651)nunc validam dextra rapit
indefessa bipennem;
(11,652)aureus ex umero sonat arcus
et arma Dianae.
(11,653)Illa etiam in tergum,
siquando pulsa recessit,
(11,654)spicula converso fugientia
dirigit arcu.
(11,655)At circum lectae comites,
Larinaque virgo
(11,656)Tullaque et aeratam
quatiens Tarpeia securem,
(11,657)Italides, quas ipsa decus
sibi dia Camilla
(11,658)delegit pacisque bonas
bellique ministras:
(11,659)quales Threiciae cum
flumina Thermodontis
(11,660)pulsant et pictis bellantur
Amazones armis
(11,661)seu circum Hippolyten, seu
cum se Martia curru
(11,662)Penthesilea refert,
magnoque ululante tumultu
(11,663)feminea exsultant lunatis
agmina peltis.
(11,664)Quem telo primum, quem
postremum, aspera virgo,
(11,665)deicis? Aut quot humi
morientia corpora fundis?
(11,666)Eunaeum Clitio primum
patre, cuius apertum
(11,667)adversi longa transverberat
abiete pectus:
(11,668)sanguinis ille vomens rivos
cadit atque cruentam
(11,669)mandit humum moriensque suo
se in volnere versat.
(11,670)Tum Lirim Pagasumque super;
quorum alter habenas
(11,671)suffosso revolutus equo dum
colligit, alter
(11,672)dum subit ac dextram
labenti tendit inermem,
(11,673)praecipites pariterque
ruunt. His addit Amastrum
(11,674)Hippotaden, sequiturque
incumbens eminus hasta
(11,675)Tereaque Harpalycumque et
Demophoonta Chrominque;
(11,676)quotque emissa manu
contorsit spicula virgo,
(11,677)tot Phrygii cecidere viri.
Procul Ornytus armis
(11,678)ignotis et equo venator
Iapyge fertur,
(11,679)cui pellis latos umeros
erepta iuvenco
(11,680)pugnatori operit, caput
ingens oris hiatus
(11,681)et malae texere lupi cum
dentibus albis,
(11,682)agrestisque manus armat
sparus; ipse catervis
(11,683)vertitur in mediis et toto
vertice supra est.
(11,684)Hunc illa exceptum, neque
enim labor agmine verso,
(11,685)traicit et super haec
inimico pectore fatur:
(11,686)'Silvis te, Tyrrhene, feras
agitare putasti?
(11,687)Advenit qui vestra dies
muliebribus armis
(11,688)verba redarguerit. Nomen
tamen haud leve patrum
(11,689)manibus hoc referes, telo
cecidisse Camillae.'
(11,690)Protinus Orsilochum et
Buten, duo maxima Teucrum
(11,691)corpora, sed Buten aversum
cuspide fixit
(11,692)loricam galeamque inter,
qua colla sedentis
(11,693)lucent et laevo dependet
parma lacerto,
(11,694)Orsilochum fugiens
magnumque agitata per orbem
(11,695)eludit gyro interior
sequiturque sequentem,
(11,696)tum validam perque arma
viro perque ossa securim
(11,697)altior exsurgens oranti et
multa precanti
(11,698)congeminat: vulnus calido
rigat ora cerebro.
(11,699)Incidit huic subitoque
aspectu territus haesit
(11,700)Appenninicolae bellator
filius Auni,
(11,701)haud Ligurum extremus, dum
fallere fata sinebant.
(11,702)Isque ubi se nullo iam
cursu evadere pugnae
(11,703)posse neque instantem
reginam avertere cernit,
(11,704)consilio versare dolos
ingressus et astu
(11,705)incipit haec: 'Quid tam
egregium, si femina forti
(11,706)fidis equo? Dimitte fugam
et te comminus aequo
(11,707)mecum crede solo pugnaeque
adcinge pedestri:
(11,708)iam nosces, ventosa ferat
cui gloria fraudem.'
(11,709)Dixit, at illa furens
acrique adcensa dolore
(11,710)tradit equum comiti
paribusque resistit in armis,
(11,711)ense pedes nudo puraque
interrita parma.
(11,712)At iuvenis, vicisse dolo
ratus, avolat ipse,
(11,713)haud mora, conversisque
fugax aufertur habenis
(11,714)quadrupedemque citum
ferrata calce fatigat.
(11,715)'Vane Ligus frustraque
animis elate superbis,
(11,716)nequiquam patrias temptasti
lubricus artis,
(11,717)nec fraus te incolumem
fallaci perferet Auno,'
(11,718)haec fatur virgo et
pernicibus ignea plantis
(11,719)transit equum cursu
frenisque adversa prehensis
(11,720)congreditur poenasque
inimico ex sanguine sumit:
(11,721)quam facile accipiter saxo
sacer ales ab alto
(11,722)consequitur pennis sublimem
in nube columbam
(11,723)comprensamque tenet
pedibusque eviscerat uncis;
(11,724)tum cruor et vulsae
labuntur ab aethere plumae.
(11,725)At non haec nullis hominum
sator atque deorum
(11,726)observans oculis summo
sedet altus Olympo:
(11,727)Tyrrhenum genitor Tarchonem
in proelia saeva
(11,728)suscitat et stimulis haud
mollibus incitat iras.
(11,729)Ergo inter caedes cedentiaque
agmina Tarchon
(11,730)fertur equo variisque
instigat vocibus alas,
(11,731)nomine quemque vocans,
reficitque in proelia pulsos.
(11,732)'Quis metus, O numquam
dolituri, O semper inertes
(11,733)Tyrrheni, quae tanta animis
ignavia venit?
(11,734)Femina palantis agit atque
haec agmina vertit!
(11,735)Quo ferrum quidve haec
gerimus tela inrita dextris?
(11,736)At non in Venerem segnes
nocturnaque bella
(11,737)aut ubi curva choros
indixit tibia Bacchi,
(11,738)exspectate dapes et plenae
pocula mensae,
(11,739)hic amor, hoc studium, dum
sacra secundus haruspex
(11,740)nuntiet ac lucos vocet
hostia pinguis in altos!'
(11,741)Haec effatus equum in
medios, moriturus et ipse,
(11,742)concitat et Venulo adversum
se turbidus infert
(11,743)dereptumque ab equo dextra
complectitur hostem
(11,744)et gremium ante suum multa
vi concitus aufert.
(11,745)Tollitur in caelum clamor,
cunctique Latini
(11,746)convertere oculos. Volat
igneus aequore Tarchon
(11,747)arma virumque ferens; tum
summa ipsius ab hasta
(11,748)defringit ferrum et partis
rimatur apertas,
(11,749)qua vulnus letale ferat;
contra ille repugnans
(11,750)sustinet a iugulo dextram
et vim viribus exit.
(11,751)Utque volans alte raptum
cum fulva draconem
(11,752)fert aquila implicuitque
pedes atque unguibus haesit,
(11,753)saucius at serpens sinuosa
volumina versat
(11,754)adrectisque horret squamis
et sibilat ore,
(11,755)arduus insurgens; illa haud
minus urget obunco
(11,756)luctantem rostro, simul
aethera verberat alis:
(11,757)haud aliter praedam Tiburtum
ex agmine Tarchon
(11,758)portat ovans. Ducis
exemplum eventumque secuti
(11,759)Maeonidae incurrunt. Tum
fatis debitus Arruns
(11,760)velocem iaculo et multa
prior arte Camillam
(11,761)circuit et quae sit fortuna
facillima, temptat.
(11,762)Qua se cumque furens medio
tulit agmine virgo,
(11,763)hac Arruns subit et tacitus
vestigia lustrat;
(11,764)qua victrix redit illa
pedemque ex hoste reportat,
(11,765)hac iuvenis furtim celeris
detorquet habenas.
(11,766)Hos aditus iamque hos
aditus omnemque pererrat
(11,767)undique circuitum et certam
quatit improbus hastam.
(11,768)Forte sacer Cybelo Chloreus
olimque sacerdos
(11,769)insignis longe Phrygiis
fulgebat in armis
(11,770)spumantemque agitabat
equum, quem pellis aenis
(11,771)in plumam squamis auro
conserta tegebat.
(11,772)Ipse, peregrina ferrugine
clarus et ostro,
(11,773)spicula torquebat Lycio
Gortynia cornu;
(11,774)aureus ex umeris erat arcus
et aurea vati
(11,775)cassida; tum croceam
chlamydemque sinusque crepantis
(11,776)carbaseos fulvo in nodum collegerat
auro
(11,777)pictus acu tunicas et
barbara tegmina crurum.
(11,778)Hunc virgo, sive ut templis
praefigeret arma
(11,779)Troia, captivo sive ut se
ferret in auro
(11,780)venatrix, unum ex omni
certamine pugnae
(11,781)caeca sequebatur totumque
incauta per agmen
(11,782)femineo praedae et
spoliorum ardebat amore,
(11,783)telum ex insidiis cum
tandem tempore capto
(11,784)concitat et superos Arruns
sic voce precatur:
(11,785)'Summe deum, sancti custos
Soractis Apollo,
(11,786)quem primi colimus, cui
pineus ardor acervo
(11,787)pascitur et medium freti
pietate per ignem
(11,788)cultores multa premimus
vestigia pruna,
(11,789)da, pater, hoc nostris
aboleri dedecus armis,
(11,790)omnipotens. Non exuvias
pulsaeve tropaeum
(11,791)virginis aut spolia ulla
peto (mihi cetera laudem
(11,792)facta ferent): haec dira
meo dum vulnere pestis
(11,793)pulsa cadat, patrias
remeabo inglorius urbes.
(11,794)Audiit et voti Phoebus
succedere partem
(11,795)mente dedit, partem
volucris dispersit in auras:
(11,796)sterneret ut subita
turbatam morte Camillam,
(11,797)adnuit oranti; reducem ut
patria alta videret,
(11,798)non dedit, inque Notos
vocem vertere procellae.
(11,799)Ergo ut missa manu sonitum
dedit hasta per auras,
(11,800)convertere animos acris
oculosque tulere
(11,801)cuncti ad reginam Volsci.
Nihil ipsa nec aurae
(11,802)nec sonitus memor aut
venientis ab aethere teli,
(11,803)hasta sub exsertam donec
perlata papillam
(11,804)haesit virgineumque alte
bibit acta cruorem.
(11,805)Concurrunt trepidae comites
dominamque ruentem
(11,806)suscipiunt. Fugit ante
omnis exterritus Arruns,
(11,807)laetitia mixtoque metu, nec
iam amplius hastae
(11,808)credere nec telis occurrere
virginis audet.
(11,809)Ac velut ille, prius quam
tela inimica sequantur,
(11,810)continuo in montis sese
avius abdidit altos
(11,811)occiso pastore lupus
magnove iuvenco,
(11,812)conscius audacis facti,
caudamque remulcens
(11,813)subiecit pavitantem utero
silvasque petivit:
(11,814)haud secus ex oculis se
turbidus abstulit Arruns
(11,815)contentusque fuga mediis se
immiscuit armis.
(11,816)Illa manu moriens telum
trahit, ossa sed inter
(11,817)ferreus ad costas alto stat
vulnere mucro:
(11,818)labitur exsanguis, labuntur
frigida leto
(11,819)lumina, purpureus quondam
color ora reliquit.
(11,820)Tum sic exspirans Accam ex
aequalibus unam
(11,821)adloquitur fidam ante
alias, quae sola Camillae,
(11,822)quicum partiri curas; atque
haec ita fatur:
(11,823)'Hactenus, Acca soror,
potui: nunc vulnus acerbum
(11,824)conficit, et tenebris
nigrescunt omnia circum.
(11,825)Effuge et haec Turno
mandata novissima perfer:
(11,826)succedat pugnae Troianosque
arceat urbe.
(11,827)Iamque vale.' Simul his
dictis linquebat habenas,
(11,828)ad terram non sponte
fluens. Tum frigida toto
(11,829)paulatim exsolvit se corpore
lentaque colla
(11,830)et captum leto posuit
caput, arma relinquunt,
(11,831)vitaque cum gemitu fugit
indignata sub umbras.
(11,832)Tum vero immensus surgens
ferit aurea clamor
(11,833)sidera: deiecta crudescit
pugna Camilla,
(11,834)incurrunt densi simul omnis
copia Teucrum
(11,835)Tyrrhenique duces
Evandrique Arcades alae.
(11,836)At Triviae custos iamdudum
in montibus Opis
(11,837)alta sedet summis
spectatque interrita pugnas.
(11,838)Utque procul medio iuvenum
in clamore furentum
(11,839)prospexit tristi multatam
morte Camillam,
(11,840)ingemuitque deditque has
imo pectore voces:
(11,841)'Heu nimium, virgo, nimium
crudele luisti
(11,842)supplicium, Teucros conata
lacessere bello!
(11,843)Nec tibi desertae in dumis
coluisse Dianam
(11,844)profuit aut nostras umero
gessisse sagittas.
(11,845)Non tamen indecorem tua te
regina reliquit
(11,846)extrema iam in morte, neque
hoc sine nomine letum
(11,847)per gentis erit aut famam
patieris inultae.
(11,848)Nam quicumque tuum violavit
vulnere corpus,
(11,849)morte luet merita.' Fuit
ingens monte sub alto
(11,850)regis Dercenni terreno ex
aggere bustum
(11,851)antiqui Laurentis opacaque
ilice tectum:
(11,852)hic dea se primum rapido
pulcherrima nisu
(11,853)sistit et Arruntem tumulo
speculatur ab alto.
(11,854)Ut vidit laetantem animis
ac vana tumentem,
(11,855)'Cur,' inquit, 'diversus
abis? Huc dirige gressum,
(11,856)huc periture veni, capias
ut digna Camillae
(11,857)praemia. Tune etiam telis
moriere Dianae?'
(11,858)dixit, et aurata volucrem
Threissa sagittam
(11,859)deprompsit pharetra
cornuque infensa tetendit
(11,860)et duxit longe, donec
curvata coirent
(11,861)inter se capita et manibus
iam tangeret aequis,
(11,862)laeva aciem ferri, dextra
nervoque papillam.
(11,863)Extemplo teli stridorem
aurasque sonantis
(11,864)audiit una Arruns,
haesitque in corpore ferrum.
(11,865)Illum exspirantem socii
atque extrema gementem
(11,866)obliti ignoto camporum in
pulvere linquunt,
(11,867)Opis ad aetherium pennis
aufertur Olympum.
(11,868)Prima fugit domina amissa
levis ala Camillae;
(11,869)turbati fugiunt Rutuli,
fugit acer Atinas
(11,870)disiectique duces
desolatique manipli
(11,871)tuta petunt et equis aversi
ad moenia tendunt.
(11,872)Nec quisquam instantis
Teucros letumque ferentis
(11,873)sustentare valet telis aut
sistere contra,
(11,874)sed laxos referunt umeris
languentibus arcus,
(11,875)quadrupedumque putrem cursu
quatit ungula campum.
(11,876)Volvitur ad muros caligine
turbidus atra
(11,877)pulvis, et e speculis
percussae pectora matres
(11,878)femineum clamorem ad caeli
sidera tollunt.
(11,879)Qui cursu portas primi
inrupere patentis,
(11,880)hos inimica super mixto
premit agmine turba;
(11,881)nec miseram effugiunt
mortem, sed limine in ipso,
(11,882)moenibus in patriis atque
inter tuta domorum
(11,883)confixi exspirant animas.
Pars claudere portas:
(11,884)nec sociis aperire viam nec
moenibus audent
(11,885)accipere orantis, oriturque
miserrima caedes
(11,886)defendentum armis aditus
inque arma ruentum.
(11,887)Exclusi ante oculos
lacrumantumque ora parentum
(11,888)pars in praecipitis fossas
urgente ruina
(11,889)volvitur, immissis pars
caeca et concita frenis
(11,890)arietat in portas et duros
obice postis.
(11,891)Ipsae de muris summo
certamine matres,
(11,892)monstrat amor verus
patriae, ut videre Camillam,
(11,893)tela manu trepidae iaciunt
ac robore duro
(11,894)stipitibus ferrum
sudibusque imitantur obustis
(11,895)praecipites primaeque mori
pro moenibus ardent.
(11,896)Interea Turnum in silvis
saevissimus implet
(11,897)nuntius, et iuveni ingentem
fert Acca tumultum:
(11,898)deletas Volscorum acies,
cecidisse Camillam,
(11,899)ingruere infensos hostis et
Marte secundo
(11,900)omnia corripuisse, metum
iam ad moenia ferri.
(11,901)Ille furens, et saeva Iovis
sic numina pellunt,
(11,902)deserit obsessos collis,
nemora aspera linquit.
(11,903)Vix e conspectu exierat
campumque tenebat,
(11,904)cum pater Aeneas saltus
ingressus apertos
(11,905)exsuperatque iugum silvaque
evadit opaca.
(11,906)Sic ambo ad muros rapidi
totoque feruntur
(11,907)agmine nec longis inter se
passibus absunt;
(11,908)ac simul Aeneas fumantis
pulvere campos
(11,909)prospexit longe
Laurentiaque agmina vidit,
(11,910)et saevum Aenean adgnovit
Turnus in armis
(11,911)adventumque pedum flatusque
audivit equorum.
(11,912)Continuoque ineant pugnas
et proelia temptent,
(11,913)ni roseus fessos iam
gurgite Phoebus Hibero
(11,914)tinguat equos noctemque die
labente reducat:
(11,915)considunt castris ante
urbem et moenia vallant.
(12,1)Turnus ut infractos adverso
Marte Latinos
(12,2)defecisse videt, sua nunc
promissa reposci,
(12,3)se signari oculis, ultro
implacabilis ardet
(12,4)attollitque animos. Poenorum
qualis in arvis
(12,5)saucius ille gravi venantum
vulnere pectus
(12,6)tum demum movet arma leo
gaudetque comantis
(12,7)excutiens cervice toros
fixumque latronis
(12,8)inpavidus frangit telum et
fremit ore cruento:
(12,9)haud secus adcenso gliscit
violentia Turno.
(12,10)Tum sic adfatur regem atque
ita turbidus infit:
(12,11)'Nulla mora in Turno; nihil
est quod dicta retractent
(12,12)ignavi Aeneadae, nec quae
pepigere recusent.
(12,13)Congredior, fer sacra,
pater, et concipe foedus.
(12,14)Aut hac Dardanium dextra sub
Tartara mittam,
(12,15)desertorem Asiae (sedeant
spectentque Latini),
(12,16)et solus ferro crimen
commune refellam,
(12,17)aut habeat victos, cedat
Lavinia coniunx.'
(12,18)Olli sedato respondit corde
Latinus:
(12,19)'O praestans animi iuvenis,
quantum ipse feroci
(12,20)virtute exsuperas, tanto me
impensius aequum est
(12,21)consulere atque omnis
metuentem expendere casus.
(12,22)Sunt tibi regna patris
Dauni, sunt oppida capta
(12,23)multa manu, nec non aurumque
animusque Latino est;
(12,24)sunt aliae innuptae Latio et
Laurentibus arvis,
(12,25)nec genus indecores. Sine me
haec haud mollia fatu
(12,26)sublatis aperire dolis,
simul hoc animo hauri.
(12,27)Me natam nulli veterum
sociare procorum
(12,28)fas erat, idque omnes
divique hominesque canebant.
(12,29)Victus amore tui, cognato
sanguine victus
(12,30)coniugis et maestae
lacrumis, vincla omnia rupi:
(12,31)promissam eripui genero,
arma impia sumpsi.
(12,32)Ex illo qui me casus, quae,
Turne, sequantur
(12,33)bella, vides, quantos primus
patiare labores.
(12,34)Bis magna victi pugna vix
urbe tuemur
(12,35)spes Italas; recalent nostro
Thybrina fluenta
(12,36)sanguine adhuc campique
ingentes ossibus albent.
(12,37)Quo referor totiens? Quae
mentem insania mutat?
(12,38)Si Turno exstincto socios
sum adscire paratus,
(12,39)cur non incolumi potius
certamina tollo?
(12,40)Quid consanguinei Rutuli,
quid cetera dicet
(12,41)Italia, ad mortem si te --
Fors dicta refutet! --
(12,42)prodiderim, natam et conubia
nostra petentem?
(12,43)Respice res bello varias;
miserere parentis
(12,44)longaevi, quem nunc maestum
patria Ardea longe
(12,45)dividit.' Haudquaquam dictis
violentia Turni
(12,46)flectitur: exsuperat magis
aegrescitque medendo.
(12,47)Ut primum fari potuit, sic
institit ore:
(12,48)'Quam pro me curam geris,
hanc precor, optime, pro me
(12,49)deponas letumque sinas pro
laude pacisci:
(12,50)et nos tela, pater,
ferrumque haud debile dextra
(12,51)spargimus; et nostro
sequitur de volnere sanguis.
(12,52)longe illi dea mater erit,
quae nube fugacem
(12,53)feminea tegat et vanis sese
occulat umbris.'
(12,54)At regina, nova pugnae
conterrita sorte,
(12,55)flebat et ardentem generum
monitura tenebat:
(12,56)'Turne, per has ego te
lacrimas, per siquis Amatae
(12,57)tangit honos animum (spes tu
nunc una, senectae
(12,58)tu requies miserae, decus
imperiumque Latini
(12,59)te penes, in te omnis domus
inclinata recumbit).
(12,60)unum oro: desiste manum
committere Teucris.
(12,61)Qui te cumque manent isto
certamine casus,
(12,62)et me, Turne, manent: simul
haec invisa relinquam
(12,63)lumina nec generum Aenean
captiva videbo.'
(12,64)Accepit vocem lacrimis
Lavinia matris
(12,65)flagrantis perfusa genas,
quoi plurimus ignem
(12,66)subiecit rubor et calefacta
per ora cucurrit.
(12,67)Indum sanguineo veluti
violaverit ostro
(12,68)siquis ebur, aut mixta
rubent ubi lilia multa
(12,69)alba rosa: talis virgo dabat
ore colores.
(12,70)Illum turbat amor, figitque
in virgine voltus:
(12,71)ardet in arma magis
paucisque adfatur Amatam.
(12,72)'Ne, quaeso, ne me lacrimis
neve omine tanto
(12,73)prosequere in duri certamina
Martis euntem,
(12,74)O mater; neque enim Turno
mora libera mortis.
(12,75)Nuntius haec Idmon Phrygio
mea dicta tyranno
(12,76)haud placitura refer: cum
primum crastina caelo
(12,77)puniceis invecta rotis
Aurora rubebit,
(12,78)non Teucros agat in Rutulos,
Teucrum arma quiescant
(12,79)et Rutuli; nostro dirimamus
sanguine bellum,
(12,80)illo quaeratur coniunx
Lavinia campo.'
(12,81)Haec ubi dicta dedit
rapidusque in tecta recessit.
(12,82)poscit equos gaudetque tuens
ante ora frementis,
(12,83)Pilumno quos ipsa decus
dedit Orithyia,
(12,84)qui candore nives anteirent,
cursibus auras.
(12,85)Circumstant properi aurigae
manibusque lacessunt
(12,86)pectora plausa cavis et
colla comantia pectunt.
(12,87)Ipse dehinc auro squalentem
alboque orichalco
(12,88)circumdat loricam umeris;
simul aptat habendo
(12,89)ensemque clipeumque et
rubrae cornua cristae.
(12,90)ensem, quem Dauno ignipotens
deus ipse parenti
(12,91)fecerat et Stygia candientem
tinxerat unda.
(12,92)Exin quae mediis ingenti
adnixa columnae
(12,93)aedibus adstabat, validam vi
corripit hastam,
(12,94)Actoris Aurunci spolium,
quassatque trementem
(12,95)vociferans: 'Nunc, O numquam
frustrata vocatus
(12,96)hasta meos, nunc tempus
adest: te maximus Actor
(12,97)te Turni nunc dextra gerit.
Da sternere corpus
(12,98)loricamque manu valida
lacerare revulsam
(12,99)semiviri Phrygis et foedare
in pulvere crinis
(12,100)vibratos calido ferro
murraque madentis.'
(12,101)His agitur furiis; totoque
ardentis ab ore
(12,102)scintillae absistunt,
oculis micat acribus ignis:
(12,103)mugitus veluti cum prima in
proelia taurus
(12,104)terrificos ciet atque irasci
in cornua temptat,
(12,105)arboris obnixus trunco,
ventosque lacessit
(12,106)ictibus aut sparsa ad
pugnam proludit harena.
(12,107)Nec minus interea maternis
saevos in armis
(12,108)Aeneas acuit Martem et se
suscitat ira,
(12,109)oblato gaudens componi
foedere bellum,
(12,110)tum socios maestique metum
solatur Iuli,
(12,111)fata docens, regique iubet
responsa Latino
(12,112)certa referre viros et
pacis dicere leges.
(12,113)Postera vix summos
spargebat lumine montis
(12,114)orta dies, cum primum alto
se gurgite tollunt
(12,115)solis equi lucemque elatis
naribus efflant:
(12,116)campum ad certamen magnae
sub moenibus urbis
(12,117)dimensi Rutulique viri
Teucrique parabant
(12,118)in medioque focos et dis
communibus aras
(12,119)gramineas. Alii fontemque ignemque
ferebant,
(12,120)velati limo et verbena
tempora vincti.
(12,121)Procedit legio Ausonidum,
pilataque plenis
(12,122)agmina se fundunt portis.
Hinc Troius omnis
(12,123)Tyrrhenusque ruit variis
exercitus armis,
(12,124)haud secus instructi ferro,
quam si aspera Martis
(12,125)pugna vocet; nec non mediis
in milibus ipsi
(12,126)ductores auro volitant
ostroque decori,
(12,127)et genus Assaraci Mnestheus
et fortis Asilas
(12,128)et Messapus equum domitor,
Neptunia proles.
(12,129)Utque dato signo spatia in
sua quisque recessit,
(12,130)defigunt tellure hastas et
scuta reclinant.
(12,131)Tum studio effusae matres
et volgus inermum
(12,132)invalidique senes turris ac
tecta domorum
(12,133)obsedere, alii portis
sublimibus adstant.
(12,134)At Iuno e summo, qui nunc
Albanus habetur,
(12,135)tum neque nomen erat nec
honos aut gloria monti,
(12,136)prospiciens tumulo campum
aspectabat et ambas
(12,137)Laurentum Troumque acies
urbemque Latini.
(12,138)Extemplo Turni sic est
adfata sororem
(12,139)diva deam, stagnis quae
fluminibusque sonoris
(12,140)praesidet (hunc illi rex
aetheris altus honorem
(12,141)Iuppiter erepta pro
virginitate sacravit):
(12,142)'Nympha, decus fluviorum,
animo gratissima nostro,
(12,143)scis ut te cunctis unam,
quaecumque Latinae
(12,144)magnanimi Iovis ingratum
ascendere cubile,
(12,145)praetulerim caelique lubens
in parte locarim:
(12,146)disce tuum, ne me incuses,
Iuturna, dolorem.
(12,147)Qua visa est Fortuna pati
Parcaeque sinebant
(12,148)cedere res Latio, Turnum et
tua moenia texi:
(12,149)nunc iuvenem imparibus
video concurrere fatis,
(12,150)Parcarumque dies et vis
inimica propinquat.
(12,151)Non pugnam aspicere hanc
oculis, non foedera possum.
(12,152)Tu pro germano siquid
praesentius audes,
(12,153)perge: decet. Forsan
miseros meliora sequentur.'
(12,154)Vix ea, cum lacrimas oculis
Iuturna profudit
(12,155)terque quaterque manu
pectus percussit honestum.
(12,156)'Non lacrumis hoc tempus,'
ait Saturnia Iuno:
(12,157)'Adcetera et fratrem,
siquis modus, eripe morti,
(12,158)aut tu bella cie
conceptumque excute foedus:
(12,159)auctor ego audendi.' Sic
exhortata reliquit
(12,160)incertam et tristi turbatam
volnere mentis.
(12,161)Interea reges, ingenti mole
Latinus
(12,162)quadriiugo vehitur curru,
cui tempora circum
(12,163)aurati bis sex radii
fulgentia cingunt,
(12,164)Solis avi specimen; bigis
it Turnus in albis,
(12,165)bina manu lato crispans
hastilia ferro;
(12,166)hinc pater Aeneas, Romanae
stirpis origo,
(12,167)sidereo flagrans clipeo et
caelestibus armis,
(12,168)et iuxta Ascanius, magnae
spes altera Romae,
(12,169)procedunt castris, puraque
in veste sacerdos
(12,170)saetigeri fetum suis
intonsamque bidentem
(12,171)adtulit admovitque pecus
flagrantibus aris.
(12,172)Illi ad surgentem conversi
lumina solem
(12,173)dant fruges manibus salsas
et tempora ferro
(12,174)summa notant pecudum
paterisque altaria libant.
(12,175)Tum pius Aeneas stricto sic
ense precatur:
(12,176)'Esto nunc Sol testis et
haec mihi Terra voeanti,
(12,177)quam propter tantos potui
perferre labores,
(12,178)et pater omnipotens et tu
Saturnia coniunx,
(12,179)iam melior, iam, diva,
precor, tuque inclute Mavors,
(12,180)cuncta tuo qui bella,
pater, sub numine torques;
(12,181)fontisque fluviosque voco,
quaeque aetheris alti
(12,182)religio et quae caeruleo
sunt numina ponto:
(12,183)cesserit Ausonio si fors
victoria Turno,
(12,184)convenit Evandri victos
discedere ad urbem,
(12,185)cedet Iulus agris, nec post
arma ulla rebelles
(12,186)Aeneadae referent ferrove
haec regna lacessent,
(12,187)sin nostrum adnuerit nobis
Victoria Martem
(12,188)(ut potius reor et potius
di numine firment),
(12,189)non ego nec Teucris Italos
parere iubebo
(12,190)nec mihi regna peto:
paribus se legibus ambae
(12,191)invictae gentes aeterna in
foedera mittant.
(12,192)Sacra deosque dabo; socer
arma Latinus habeto,
(12,193)imperium sollemne socer;
mihi moenia Teucri
(12,194)constituent, urbique dabit
Lavinia nomen.'
(12,195)Sic prior Aeneas; sequitur
sic deinde Latinus
(12,196)suspiciens caelum tenditque
ad sidera dextram:
(12,197)'Haec eadem, Aenea, terram
mare sidera iuro
(12,198)Latonaeque genus duplex
Ianumque bifrontem
(12,199)vimque deum infernam et
duri sacraria Ditis;
(12,200)audiat haec genitor, qui
foedera fulmine sancit.
(12,201)Tango aras, medios ignis et
numina testor:
(12,202)nulla dies pacem hanc
Italis nec foedera rumpet,
(12,203)quo res cumque cadent; nec
me vis ulla volentem
(12,204)avertet, non, si tellurem
effundat in undas
(12,205)diluvio miscens caelumque
in Tartara solvat;
(12,206)ut sceptrum hoc' (dextra
sceptrum nam forte gerebat
(12,207)'numquam fronde levi fundet
virgulta nec umbras,
(12,208)cum semel in silvis imo de
stirpe recisum
(12,209)matre caret posuitque comas
et bracchia ferro,
(12,210)olim arbos, nunc artificis
manus aere decoro
(12,211)inclusit patribusque dedit
gesture Latinis.'
(12,212)Talibus inter se firmabant
foedera dictis
(12,213)conspectu in medio
procerum. Tum rite sacratas
(12,214)in flammam iugulant pecudes
et viscera vivis
(12,215)eripiunt cumulantque
oneratis lancibus aras.
(12,216)At vero Rutulis inpar ea
pugna videri
(12,217)iamdudum et vario misceri
pectora motu;
(12,218)tum magis, ut propius
cernunt non viribus aequis.
(12,219)Adiuvat incessu tacito
progressus et aram
(12,220)suppliciter venerans
demisso lumine Turnus
(12,221)tabentesque genae et
iuvenali in corpore pallor.
(12,222)Quem simul ac Iuturna soror
crebrescere vidit
(12,223)sermonem et volgi variare
labantia corda,
(12,224)in medias acies, formam
adsimulata Camerti,
(12,225)cui genus a proavis ingens
clarumque paternae
(12,226)nomen erat virtutis, et
ipse acerrimus armis,
(12,227)in medias dat sese acies
haud nescia rerum
(12,228)rumoresque serit varios ac
talia fatur:
(12,229)'Non pudet, O Rutuli, pro
cunctis talibus unam
(12,230)obiectare animam? Numerone
an viribus aequi
(12,231)non sumus? En omnes et
Troes et Arcades hi sunt
(12,232)fatalesque manus, infensa
Etruria Turno:
(12,233)vix hostem, alterni si
congrediamur, habemus.
(12,234)Ille quidem ad superos,
quorum se devovet aris,
(12,235)succedet fama vivusque per
ora feretur:
(12,236)nos patria amissa dominis
parere superbis
(12,237)cogemur, qui nunc lenti
consedimus arvis.'
(12,238)Talibus incensa est iuvenum
sententia dictis
(12,239)iam magis atque magis,
serpitque per agmina murmur;
(12,240)ipsi Laurentes mutati
ipsique Latini.
(12,241)Qui sibi iam requiem pugnae
rebusque salutem
(12,242)sperabant, nunc arma volunt
foedusque precantur
(12,243)infectum et Turni sortem
miserantur iniquam.
(12,244)His aliud maius Iuturna
adiungit et alto
(12,245)dat signum caelo, quo non
praesentius ullum
(12,246)turbavit mentes Italas
monstroque fefellit.
(12,247)Namque volans rubra fulvus
Iovis ales in aethra
(12,248)litoreas agitabat aves
turbamque sonantem
(12,249)agminis aligeri, subito cum
lapsus ad undas
(12,250)cycnum excellentem pedibus
rapit improbus uncis.
(12,251)Adrexere animos Itali,
cunctaeque volucres
(12,252)convertunt clamore fugam,
mirabile visu,
(12,253)aetheraque obscurant pennis
hostemque per auras
(12,254)facta nube premunt, donec
vi victus et ipso
(12,255)pondere defecit, praedamque
ex unguibus ales
(12,256)proiecit fluvio penitusque
in nubila fugit.
(12,257)Tum vero augurium Rutuli
clamore salutant
(12,258)expediuntque manus;
primusque Tolumnius augur
(12,259)'Hoc erat, hoc, votis,'
inquit, 'quod saepe petivi.
(12,260)Adcipio adgnoscoque deos;
me, me duce ferrum
(12,261)corripite, O miseri, quos
improbus advena bello
(12,262)territat invalidas ut aves
et litora vestra
(12,263)vi populat: petet ille
fugam penitusque profundo
(12,264)vela dabit. Vos unanimi
densete catervas
(12,265)et regem vobis pugna
defendite raptum.'
(12,266)Dixit et adversos telum
contorsit in hostis
(12,267)procurrens: sonitum dat
stridula cornus et auras
(12,268)certa secat. Simul hoc,
simul ingens clamor et omnes
(12,269)turbati cunei calefactaque
corda tumultu.
(12,270)Hasta volans, ut forte
novem pulcherrima fratrum
(12,271)corpora constiterant
contra, quos fida crearat
(12,272)una tot Arcadio coniunx
Tyrrhena Gylippo,
(12,273)horum unum ad medium,
teritur qua sutilis alvo
(12,274)balteus et laterum iuncturas
fibula mordet
(12,275)egregium forma iuvenem et
fulgentibus armis
(12,276)transadigit costas fulvaque
effundit harena.
(12,277)At fratres, animosa phalanx
accensaque luctu,
(12,278)pars, gladios stringunt
manibus, pars missile ferrum
(12,279)corripiunt caecique ruunt.
Quos agmina contra
(12,280)procurrunt Laurentum, hinc
densi rursus inundant
(12,281)Troes Agyllinique et pictis
Arcades armis:
(12,282)sic omnis amor unus habet
decernere ferro.
(12,283)Diripuere aras, it toto
turbida caelo
(12,284)tempestas telorum ac
ferreus ingruit imber,
(12,285)craterasque focosque
ferunt. Fugit ipse Latinus
(12,286)pulsatos referens infecto
foedere divos.
(12,287)Infrenant alii currus aut
corpora saltu
(12,288)subiciunt in equos et
strictis ensibus adsunt.
(12,289)Messapus regem regisque
insigne gerentem,
(12,290)Tyrrhenum Aulesten, avidus
confundere foedus,
(12,291)adverso proterret equo:
ruit ille recedens
(12,292)et miser oppositis a tergo
involvitur aris
(12,293)in caput inque umeros. At
fervidus advolat hasta
(12,294)Messapus teloque orantem
multa trabali
(12,295)desuper altus equo graviter
ferit atque ita fatur:
(12,296)'Hoc habet, haec melior
magnis data victima divis.'
(12,297)Concurrunt Itali
spoliantque calentia membra.
(12,298)Obvius ambustum torrem Corynaeus
ab ara
(12,299)corripit et venienti Ebuso
plagamque ferenti
(12,300)occupat os flammis: olli
ingens barba reluxit
(12,301)nidoremque ambusta dedit.
Super ipse secutus
(12,302)caesariem laeva turbati
corripit hostis
(12,303)inpressoque genu nitens terrae
adplicat ipsum:
(12,304)sic rigido latus ense
ferit. Podalirius Alsum
(12,305)pastorem primaque acie per
tela ruentem,
(12,306)ense sequens nudo
superimminet: ille securi
(12,307)adversi frontem mediam
mentumque reducta
(12,308)disicit et sparso late rigat
arma cruore.
(12,309)Olli dura quies oculos et
ferreus urget
(12,310)somnus, in aeternam
conduntur lumina noctem.
(12,311)At pius Aeneas dextram
tendebat inermem
(12,312)nudato capite atque suos
clamore vocabat:
(12,313)'Quo ruitis? Quaeve ista
repens discordia surgit?
(12,314)O cohibete iras! Ictum iam
foedus et omnes
(12,315)compositae leges; mihi ius
concurrere soli;
(12,316)me sinite atque auferte
metus; ego foedera faxo
(12,317)firma manu; Turnum debent
haec iam mihi sacra.'
(12,318)Has inter voces, media
inter talia verba
(12,319)ecce viro stridens alis
adlapsa sagitta est
(12,320)incertum qua pulsa manu,
quo turbine adacta,
(12,321)Quis tantam Rutulis laudem,
casusne deusne,
(12,322)adtulerit: pressa est
insignis gloria facti.
(12,323)nec sese Aeneae iactavit
vulnere quisquam.
(12,324)Turnus ut Aenean cedentem
ex agmine vidit
(12,325)turbatosque duces, subita
spe fervidus ardet:
(12,326)poscit equos atque arma
simul saltuque superbus
(12,327)emicat in currum et manibus
molitur habenas.
(12,328)Multa virum volitans dat
fortia corpora Leto,
(12,329)semineces volvit multos aut
agmina curru
(12,330)proterit aut raptas
fugientibus ingerit hastas.
(12,331)Qualis apud gelidi cum
flumina concitus Hebri
(12,332)sanguineus Mavors clipeo
increpat atque furentis
(12,333)bella movens immittit
equos; illi aequore aperto
(12,334)ante Notos Zephyrumque
volant; gemit ultima pulsu
(12,335)Thraca pedum; circumque
atrae Formidinis ora
(12,336)Iraeque Insidiaeque, dei
comitatus, aguntur:
(12,337)talis equos alacer media
inter proelia Turnus
(12,338)fumantis sudore quatit,
miserabile caesis
(12,339)hostibus insultans; spargit
rapida ungula rores
(12,340)sanguineos, mixtaque cruor
calcatur harena.
(12,341)Iamque neci Sthenelumque
dedit Thamyrumque Pholumque,
(12,342)hunc congressus et hunc,
illum eminus; eminus ambo
(12,343)Imbrasidas, Glaucum atque
Laden, quos Imbrasus ipse
(12,344)nutrierat Lycia paribusque
ornaverat armis,
(12,345)vel conferre manum vel equo
praevertere ventos.
(12,346)Parte alia media Eumedes in
proelia fertur,
(12,347)antiqui proles bello
praeclara Dolonis,
(12,348)nomine avum referens, animo
manibusque parentem,
(12,349)qui quondam, castra ut
Danaum speculator adiret,
(12,350)ausus Pelidae pretium sibi
poscere currus;
(12,351)illum Tydides alio pro talibus
ausis
(12,352)adfecit pretio, nec equis
adspirat Achillis.
(12,353)Hunc procul ut campo Turnus
prospexit aperto,
(12,354)ante levi iaculo longum per
inane secutus
(12,355)sistit equos biiugis et
curru desilit atque
(12,356)semianimi lapsoque supervenit
et pede collo
(12,357)impresso dextrae mucronem
extorquet et alto
(12,358)fulgentem tinguit iugulo
atque haec insuper addit:
(12,359)'En agros et quam bello,
Troiane, petisti,
(12,360)Hesperiam metire iacens:
haec praemia qui me
(12,361)ferro ausi temptare ferunt,
sic moenia condunt.'
(12,362)Huic comitem Asbyten
coniecta cuspide mittit.
(12,363)Chloreaque Sybarimque
Daretaque Thersilochumque
(12,364)et sternacis equi lapsum
cervice Thymoeten.
(12,365)Ac velut Edoni Boreae cum
spiritus alto
(12,366)insonat Aegaeo sequiturque
ad litora fluctus,
(12,367)qua venti incubuere, fugam
dant nubila caelo:
(12,368)sic Turno, quacumque viam
secat, agmina cedunt
(12,369)conversaeque ruunt acies;
fert impetus ipsum,
(12,370)et cristam adverso curru
quatit aura volantem.
(12,371)Non tulit instantem Phegeus
animisque frementem:
(12,372)obiecit sese ad currum et
spumantia frenis
(12,373)ora citatorum dextra
detorsit equorum.
(12,374)Dum trahitur pendetque
iugis, hunc lata retectum
(12,375)lancea consequitur
rumpitque infixa bilicem
(12,376)loricam et summum degustat
volnere corpus.
(12,377)Ille tamen clipeo obiecto
conversus in hostem
(12,378)ibat et auxilium ducto
mucrone petebat:
(12,379)cum rota praecipitem et
procursu concitus axis
(12,380)impulit effunditque solo,
Turnusque secutus
(12,381)imam inter galeam summi
thoracis et oras
(12,382)abstulit ense caput
truncumque reliquit harenae.
(12,383)Atque ea dum campis victor
dat funera Turnus,
(12,384)interea Aenean Mnestheus et
fidus Achates
(12,385)Ascaniusque comes castris
statuere cruentum,
(12,386)alternos longa nitentem
cuspide gressus.
(12,387)Saevit et infracta luctatur
arundine telum
(12,388)eripere auxilioque viam,
quae proxima, poscit
(12,389)ense secent lato vulnus
telique latebram
(12,390)rescindant penitus seseque
in bella remittant.
(12,391)Iamque aderat Phoebo ante
alios dilectus Iapyx
(12,392)Iasides, acri quondam cui
captus amore
(12,393)ipse suas artes, sua
munera, laetus Apollo
(12,394)augurium citharamque dabat
celerisque sagittas.
(12,395)Ille ut depositi proferret
fata parentis,
(12,396)scire potestates herbarum
usumque medendi
(12,397)maluit et mutas agitare
inglorius artes.
(12,398)Stabat acerba fremens,
ingentem nixus in hastam
(12,399)Aeneas magno iuvenum et
maerentis Iuli
(12,400)concursu, lacrimis immobilis.
Ille retorto
(12,401)Paeonium in morem senior
succinctus amictu
(12,402)multa manu medica Phoebique
potentibus herbis
(12,403)nequiquam trepidat,
nequiquam spicula dextra
(12,404)sollicitat prensatque
tenaci forcipe ferrum.
(12,405)Nulla viam Fortuna regit,
nihil auctor Apollo
(12,406)subvenit; et saevus campis
magis ac magis horror
(12,407)crebrescit propiusque malum
est. Iam pulvere caelum
(12,408)stare vident: subeunt
equites, et spicula castris
(12,409)densa cadunt mediis. It
tristis ad aethera clamor
(12,410)bellantum iuvenum et duro
sub Marte cadentum.
(12,411)Hic Venus, indigno nati
concussa dolore,
(12,412)dictamnum genetrix Cretaea
carpit ab Ida,
(12,413)puberibus caulem foliis et
flore comantem
(12,414)purpureo; non illa feris
incognita capris
(12,415)gramina, cum tergo volucres
haesere sagittae:
(12,416)hoc Venus, obscuro faciem
circumdata nimbo,
(12,417)detulit; hoc fusum labris
splendentibus amnem
(12,418)inficit occulte medicans
spargitque salubris
(12,419)ambrosiae sucos et
odoriferam panaceam.
(12,420)Fovit ea volnus lympha
longaevus Iapyx
(12,421)ignorans, subitoque omnis
de corpore fugit
(12,422)quippe dolor, omnis stetit
imo volnere sanguis;
(12,423)iamque secuta manum nullo
cogente sagitta
(12,424)excidit, atque novae
rediere in pristina vires.
(12,425)'Arma citi properate viro!
Quid statis?' Iapyx
(12,426)conclamat primusque animos
adcendit in hostem.
(12,427)'Non haec humanis opibus,
non arte magistra
(12,428)proveniunt neque te, Aenea,
mea dextera servat:
(12,429)maior agit deus atque opera
ad maiora remittit.'
(12,430)Ille avidus pugnae suras
incluserat auro
(12,431)hinc atque hinc oditque
moras hastamque coruscat.
(12,432)Postquam habilis lateri
clipeus loricaque tergo est,
(12,433)Ascanium fusis circum
complectitur armis
(12,434)summaque per galeam
delibans oscula fatur:
(12,435)'Disce, puer, virtutem ex
me verumque laborem,
(12,436)fortunam ex aliis. Nunc te
mea dextera bello
(12,437)defensum dabit et magna
inter praemia ducet.
(12,438)Tu facito, mox cum matura
adoleverit aetas,
(12,439)sis memor, et te animo
repetentem exempla tuorum
(12,440)et pater Aeneas et
avunculus excitet Hector.'
(12,441)Haec ubi dicta dedit,
portis sese extulit ingens,
(12,442)telum immane manu quatiens;
simul agmine denso
(12,443)Antheusque Mnestheusque
ruunt omnisque relictis
(12,444)turba fluit castris: tum
caeco pulvere campus
(12,445)miscetur pulsuque pedum
tremit excita tellus.
(12,446)Vidit ab adverso venientis
aggere Turnus,
(12,447)videre Ausonii, gelidusque
per ima cucurrit
(12,448)ossa tremor: prima ante
omnis Iuturna Latinos
(12,449)audiit adgnovitque sonum et
tremefacta refugit.
(12,450)Ille volat campoque atrum
rapit agmen aperto.
(12,451)Qualis ubi ad terras
abrupto sidere nimbus
(12,452)it mare per medium; miseris
heu praescia longe
(12,453)horrescunt corda agricolis,
dabit ille ruinas
(12,454)arboribus stragemque satis,
ruet omnia late;
(12,455)ante volant sonitumque
ferunt ad litora venti:
(12,456)talis in adversos ductor
Rhoeteius hostis
(12,457)agmen agit, densi cuneis se
quisque coactis
(12,458)adglomerant. Ferit ense
gravem Thymbraeus Osirim,
(12,459)Archetium Mnestheus,
Epulonem obtruncat Achates
(12,460)Ufentemque Gyas; cadit ipse
Tolumnius augur,
(12,461)primus in adversos telum
qui torserat hostis.
(12,462)Tollitur in caelum clamor,
versique vicissim
(12,463)pulverulenta fuga Rutuli
dant terga per agros.
(12,464)Ipse neque aversos dignatur
sternere Morti
(12,465)nec pede congressos aequo
nec tela ferentis
(12,466)insequitur: solum densa in
caligine Turnum
(12,467)vestigat lustrans, solum in
certamina poscit.
(12,468)Hoc concussa metu mentem
Iuturna virago
(12,469)aurigam Turni media inter
lora Metiscum
(12,470)excutit et longe lapsum
temone relinquit:
(12,471)ipsa subit manibusque
undantis flectit habenas,
(12,472)cuncta gerens, vocemque et
corpus et arma Metisci.
(12,473)Nigra velut magnas domini
cum divitis aedes
(12,474)pervolat et pennis alta
atria lustrat hirundo,
(12,475)pabula parva legens
nidisque loquacibus escas,
(12,476)et nunc porticibus vacuis,
nunc umida circum
(12,477)stagna sonat: similis
medios Iuturna per hostis
(12,478)fertur equis rapidoque
volans obit omnia curru
(12,479)iamque hic germanum iamque
hic ostentat ovantem
(12,480)nec conferre manum patitur,
volat avia longe.
(12,481)Haud minus Aeneas tortos
legit obvius orbes
(12,482)vestigatque virum et
disiecta per agmina magna
(12,483)voce vocat. Quotiens oculos
coniecit in hostem
(12,484)alipedumque fugam cursu
temptavit equorum,
(12,485)aversos totiens currus
Iuturna retorsit.
(12,486)Heu quid agat? Vario
nequiquam fluctuat aestu,
(12,487)diversaeque vocant animum
in contraria curae.
(12,488)Huic Messapus, uti laeva
duo forte gerebat
(12,489)lenta levis cursu praefixa
hastilia ferro,
(12,490)horum unum certo
contorquens dirigit ictu.
(12,491)Substitit Aeneas et se
collegit in arma,
(12,492)poplite subsidens; apicem
tamen incita summum
(12,493)hasta tulit summasque
excussit vertice cristas.
(12,494)Tum vero adsurgunt irae;
insidiisque subactus,
(12,495)diversos ubi sensit equos
currumque referri,
(12,496)multa Iovem et laesi
testatus foederis aras
(12,497)iam tandem invadit medios
et Marte secundo
(12,498)terribilis saevam nullo
discrimine caedem
(12,499)suscitat irarumque omnis
effundit habenas.
(12,500)Quis mihi nunc tot acerba
deus, quis carmine caedes
(12,501)diversas obitumque ducum,
quos aequore toto
(12,502)inque vicem nunc Turnus
agit, nunc Troius heros,
(12,503)expediat? Tanton placuit
concurrere motu.
(12,504)Iuppiter, aeterna gentis in
pace futuras?
(12,505)Aeneas Rutulum Sucronem, ea
prima ruentis
(12,506)pugna loco statuit Teucros,
haud multa morantem
(12,507)excipit in latus et, qua
fata celerrima, crudum
(12,508)transadigit costas et
cratis pectoris ensem.
(12,509)Turnus equo deiectum Amycum
fratremque Dioren,
(12,510)congressus pedes, hunc
venientem cuspide longa,
(12,511)hunc mucrone ferit curruque
abscisa duorum
(12,512)suspendit capita et
rorantia sanguine portat.
(12,513)Ille Talon Tanaimque neci
fortemque Cethegum,
(12,514)tris uno congressu, et
maestum mittit Oniten,
(12,515)nomen Echionium matrisque
genus Peridiae,
(12,516)hic fratres Lycia missos et
Apollinis agris
(12,517)et iuvenem exosum nequiquam
bella Menoeten,
(12,518)Arcada, piscosae cui circum
flumina Lernae
(12,519)ars fuerat pauperque domus
nec nota potentum
(12,520)munera conductaque pater
tellure serebat.
(12,521)Ac velut immissi diversis
partibus ignes
(12,522)arentem in silvam et
virgulta sonantia lauro,
(12,523)aut ubi decursu rapido de
montibus altis
(12,524)dant sonitum spumosi amnes
et in aequora currunt
(12,525)quisque suum populatus
iter: non segnius ambo
(12,526)Aeneas Turnusque ruunt per
proelia; nunc nunc
(12,527)fluctuat ira intus,
rumpuntur nescia vinci
(12,528)pectora, nunc totis in
Volnera viribus itur.
(12,529)Murranum hic, atavos et
avorum antiqua sonantem
(12,530)nomina per regesque actum
genus omne Latinos,
(12,531)praecipitem scopulo atque
ingentis turbine saxi
(12,532)excutit effunditque solo:
hunc lora et iuga subter
(12,533)provolvere rotae, crebro
super ungula pulsu
(12,534)incita nec domini memorum
proculcat equorum.
(12,535)Ille ruenti Hyllo animisque
immane frementi
(12,536)occurrit telumque aurata ad
tempora torquet:
(12,537)olli per galeam fixo stetit
hasta cerebro.
(12,538)Dextera nec tua te, Graium
fortissime Cretheu
(12,539)eripuit Turno. Nec di
texere Cupencum
(12,540)Aenea veniente sui: dedit
obvia ferro
(12,541)pectora, nec misero clipei
mora profuit aerei.
(12,542)Te quoque Laurentes
viderunt, Aeole, campi
(12,543)oppetere et late terram
consternere tergo
(12,544)Occidis, Argivae quem non
potuere phalanges
(12,545)sternere nec Priami
regnorum eversor Achilles;
(12,546)hic tibi mortis erant
metae: domus alta sub Ida,
(12,547)Lyrnesi domus alta, solo
Laurente sepulchrum.
(12,548)Totae adeo conversae acies,
omnesque Latini,
(12,549)omnes Dardanidae, Mnestheus
acerque Serestus
(12,550)et Messapus equum domitor
et fortis Asilas
(12,551)Tuscorumque phalanx
Evandrique Arcades alae,
(12,552)pro se quisque viri summa
nituntur opum vi:
(12,553)nec mora nec requies, vasto
certamine tendunt.
(12,554)Hic mentem Aeneae genetrix
pulcherrima misit,
(12,555)iret ut ad muros urbique
adverteret agmen
(12,556)ocius et subita turbaret
clade Latinos.
(12,557)Ille ut vestigans diversa
per agmina Turnum
(12,558)huc atque huc acies
circumtulit, aspicit urbem
(12,559)immunem tanti belli atque
impune quietam.
(12,560)Continuo pugnae adcendit
maioris imago:
(12,561)Mnesthea Sergestumque vocat
fortemque Serestum
(12,562)ductores tumulumque capit,
quo cetera Teucrum
(12,563)concurrit legio nec scuta
aut spicula densi
(12,564)deponunt. Celso medius
stans aggere fatur:
(12,565)'Nequa meis esto dictis
mora; Iuppiter hac stat,
(12,566)neu quis ob inceptum
subitum mihi segnior ito.
(12,567)Urbem hodie, causam belli,
regna ipsa Latini,
(12,568)ni frenum accipere et victi
parere fatentur,
(12,569)eruam et aequa solo
fumantia culmina ponam.
(12,570)Scilicet exspectem, libeat
dum proelia Turno
(12,571)nostra pati rursusque velit
concurrere victus?
(12,572)Hoc caput, O cives, haec
belli summa nefandi:
(12,573)ferte faces propere
foedusque reposcite flammis.'
(12,574)Dixerat, atque animis
pariter certantibus omnes
(12,575)dant cuneum densaque ad
muros mole feruntur.
(12,576)Scalae improviso subitusque
apparuit ignis.
(12,577)Discurrunt alii ad portas
primosque trucidant,
(12,578)ferrum alii torquent et
obumbrant aethera telis.
(12,579)Ipse inter primos dextram
sub moenia tendit
(12,580)Aeneas magnaque incusat
voce Latinum
(12,581)testaturque deos, iterum se
ad proelia cogi,
(12,582)bis iam Italos hostis, haec
altera foedera rumpi.
(12,583)Exoritur trepidos inter
discordia civis:
(12,584)urbem alii reserare iubent
et pandere portas
(12,585)Dardanidis ipsumque trahunt
in moenia regem,
(12,586)arma ferunt alii et pergunt
defendere muros.
(12,587)Inclusas ut cum latebroso
in pumice pastor
(12,588)vestigavit apes fumoque
implevit amaro:
(12,589)illae intus trepidae rerum
per cerea castra
(12,590)discurrunt magnisque acuunt
stridoribus iras;
(12,591)volvitur ater odor tectis,
tum murmure caeco
(12,592)intus saxa sonant, vacuas
it fumus ad auras.
(12,593)Accidit haec fessis etiam
fortuna Latinis,
(12,594)quae totam luctu concussit
funditus urbem.
(12,595)Regina ut tectis venientem
prospicit hostem,
(12,596)incessi muros, ignis ad
tecta volare,
(12,597)nusquam acies contra
Rutulas, nulla agmina Turni:
(12,598)infelix pugnae iuvenem in
certamine credit
(12,599)exstinctum et, subito
mentem turbata dolore,
(12,600)se causam clamat crimenque
caputque malorum,
(12,601)multaque per maestum demens
effata furorem
(12,602)purpureos moritura manu
discindit amictus
(12,603)et nodum informis leti
trabe nectit ab alta.
(12,604)Quam cladem miserae
postquam accepere Latinae,
(12,605)filia prima manu flavos
Lavinia crinis
(12,606)et roseas laniata genas,
tum cetera circum
(12,607)turba furit: resonant late
plangoribus aedes.
(12,608)Hinc totam infelix volgatur
fama per urbem.
(12,609)Demittunt mentes; it scissa
veste Latinus,
(12,610)coniugis attonitus fatis
urbisque ruina,
(12,611)canitiem immundo perfusam
pulvere turpans.
(12,612)[Multaque se incusat, qui
non acceperit ante
(12,613)Dardanium Aenean generumque
adsciverit ultro.]
(12,614)Interea extremo bellator in
aequore Turnus
(12,615)palantis sequitur paucos
iam segnior atque
(12,616)iam minus atque minus
successu laetus equorum
(12,617)attulit hunc illi caecis
terroribus aura
(12,618)commixtum clamorem
adrectasque impulit aures
(12,619)confusae sonus urbis et
inlaetabile murmur.
(12,620)'Ei mihi! Quid tanto
turbantur moenia luctu?
(12,621)Quisve ruit tantus diversa
clamor ab urbe?'
(12,622)Sic ait adductisque amens
subsistit habenis.
(12,623)Atque huic, in faciem soror
ut conversa Metisci
(12,624)aurigae currumque et equos
et lora regebat,
(12,625)talibus occurrit dictis:
'Hac, Turne, sequamur
(12,626)Troiugenas, qua prima viam
victoria pandit;
(12,627)sunt alii, qui tecta manu
defendere possint.
(12,628)Ingruit Aeneas Italis et
proelia miscet:
(12,629)et nos saeva manu mittamus
funera Teucris.
(12,630)Nec numero inferior pugnae
nec honore recedes.'
(12,631)Turnus ad haec:
(12,632)'O soror, et dudum adgnovi,
cum prima per artem
(12,633)foedera turbasti teque haec
in bella dedisti,
(12,634)et nunc nequiquam fallis
dea. Sed quis Olympo
(12,635)demissam tantos voluit te
ferre labores?
(12,636)An fratris miseri letum ut
crudele videres?
(12,637)Nam quid ago? Aut quae iam
spondet Fortuna salutem?
(12,638)Vidi oculos ante ipse meos
me voce vocantem
(12,639)Murranum, quo non superat
mihi carior alter,
(12,640)oppetere ingentem atque
ingenti volnere victum.
(12,641)Occidit infelix nostrum ne
dedecus Ufens
(12,642)adspiceret; Teucri
potiuntur corpore et armis.
(12,643)Exscindine domos (id rebus
defuit unum)
(12,644)perpetiar, dextra nec
Drancis dicta refellam?
(12,645)Terga dabo et Turnum
fugientem haec terra videbit?
(12,646)Usque adeone mori miserum
est? Vos O mihi Manes
(12,647)este boni, quoniam superis
aversa voluntas!
(12,648)Sancta ad vos anima atque
istius nescia culpae
(12,649)descendam, magnorum haud
umquam indignus avorum.
(12,650)Vix ea fatus erat: medios
volat ecce per hostis
(12,651)vectus equo spumante Saces,
adversa sagitta
(12,652)saucius ora, ruitque
implorans nomine Turnum:
(12,653)'Turne, in te suprema
salus: miserere tuorum.
(12,654)Fulminat Aeneas armis
summasque minatur
(12,655)deiecturum arces Italum
exscidioque daturum;
(12,656)iamque faces ad tecta
volant. In te ora Latini,
(12,657)in te oculos referunt;
mussat rex ipse Latinus,
(12,658)quos generos vocet aut quae
sese ad foedera flectat.
(12,659)Praeterea regina, tui
fidissima, dextra
(12,660)occidit ipsa sua lucemque
exterrita fugit.
(12,661)Soli pro portis Messapus et
acer Atinas
(12,662)sustentant aciem. Circum
hos utrimque phalanges
(12,663)stant densae, strictisque
seges mucronibus horret
(12,664)ferrea: tu currum deserto
in gramine versas.'
(12,665)Obstipuit varia confusus
imagine rerum
(12,666)Turnus et obtutu tacito
stetit. Aestuat ingens
(12,667)uno in corde pudor mixtoque
insania luctu
(12,668)et furiis agitatus amor et
conscia virtus.
(12,669)Ut primum discussae umbrae
et lux reddita menti,
(12,670)ardentis oculorum orbes ad
moenia torsit
(12,671)turbidus eque rotis magnam
respexit ad urbem.
(12,672)Ecce autem flammis inter
tabulata volutus
(12,673)ad caelum undabat vortex
turrimque tenebat,
(12,674)turrim, compactis trabibus
quam eduxerat ipse
(12,675)subdideratque rotas
pontisque instraverat altos.
(12,676)'Iam iam fata, soror,
superant; absiste morari;
(12,677)quo deus et quo dura vocat
Fortuna, sequamur.
(12,678)Stat conferre manum Aeneae,
stat quidquid acerbi est
(12,679)morte pati; neque me
indecorem, germana, videbis
(12,680)amplius. Hunc, oro, sine me
furere ante furorem.'
(12,681)Dixit et e curru saltum
dedit ocius arvis
(12,682)perque hostis, per tela
ruit maestamque sororem
(12,683)deserit ac rapido cursu
media agmina rumpit.
(12,684)Ac veluti montis saxum de
vertice praeceps
(12,685)cum ruit avulsum vento, seu
turbidus imber
(12,686)proluit aut annis solvit
sublapsa vetustas;
(12,687)fertur in abruptum magno
mons improbus actu
(12,688)exsultatque solo, silvas
armenta virosque
(12,689)involvens secum: disiecta
per agmina Turnus
(12,690)sic urbis ruit ad muros,
ubi plurima fuso
(12,691)sanguine terra madet
striduntque hastilibus aurae,
(12,692)significatque manu et magno
simul incipit ore:
(12,693)'Parcite iam, Rutuli, et
vos tela inhibete, Latini;
(12,694)quaecumque est Fortuna, mea
est: me verius unum
(12,695)pro vobis foedus luere et
decernere ferro.'
(12,696)Discessere omnes medii
spatiumque dedere.
(12,697)At pater Aeneas audito
nomine Turni
(12,698)deserit et muros et summas
deserit arces
(12,699)praecipitatque moras omnis,
opera omnia rumpit,
(12,700)laetitia exsultans,
horrendumque intonat armis;
(12,701)quantus Athos aut quantus
Eryx aut ipse coruscis
(12,702)cum fremit ilicibus quantus
gaudetque nivali
(12,703)vertice se attollens pater
Appenninus ad auras.
(12,704)Iam vero et Rutuli certatim
et Troes et omnes
(12,705)convertere oculos Itali,
quique alta tenebant
(12,706)moenia quique imos
pulsabant ariete muros,
(12,707)armaque deposuere umeris.
Stupet ipse Latinus
(12,708)ingentis, genitos diversis
partibus orbis,
(12,709)inter se coiisse viros et
cernere ferro.
(12,710)Atque illi, ut vacuo
patuerunt aequore campi,
(12,711)procursu rapido, coniectis
eminus hastis,
(12,712)invadunt Martem clipeis
atque aere sonoro.
(12,713)Dat gemitum tellus; tum
crebros ensibus ictus
(12,714)congeminant: fors et virtus
miscentur in unum.
(12,715)Ac velut ingenti Sila
summove Taburno
(12,716)cum duo conversis inimica
in proelia tauri
(12,717)frontibus incurrunt; pavidi
cessere magistri,
(12,718)stat pecus omne metu mutum
mussantque iuvencae,
(12,719)quis nemori imperitet, quem
tota armenta sequantur;
(12,720)illi inter sese multa vi
volnera miscent
(12,721)cornuaque obnixi infigunt
et sanguine largo
(12,722)colla armosque lavant;
gemitu nemus omne remugit:
(12,723)non alitur Tros Aeneas et
Daunius heros
(12,724)concurrunt clipeis; ingens
fragor aethera complet.
(12,725)Iuppiter ipse duas aequato
examine lances
(12,726)sustinet et fata imponit
diversa duorum,
(12,727)quem damnet labor et quo
vergat pondere letum;
(12,728)Emicat hic, impune putans,
et corpore toto
(12,729)alte sublatum consurgit
Turnus in ensem
(12,730)et ferit: exclamant Troes
trepidique Latini,
(12,731)arrectaeque amborum acies.
At perfidus ensis
(12,732)Frangitur in medioque
ardentem deserit ictu . . .
(12,733)ni fuga subsidio subeat.
Fugit ocior euro,
(12,734)ut capulum ignotum
dextramque aspexit inermem.
(12,735)Fama est praecipitem, cum
prima in proelia iunctos
(12,736)conscendebat equos, patrio
mucrone relicto,
(12,737)dum trepidat, ferrum
aurigae rapuisse Metisci.
(12,738)Idque diu, dum terga dabant
palantia Teucri,
(12,739)suffecit: postquam arma dei
ad Volcania ventumst,
(12,740)mortalis mucro glacies ceu
futilis ictu
(12,741)dissiluit; fulva
resplendent fragmina harena.
(12,742)Ergo amens diversa fuga
petit aequora Turnus
(12,743)et nunc huc, inde huc
incertos implicat orbes
(12,744)undique enim densa Teucri
inclusere corona,
(12,745)atque hinc vasta palus,
hinc ardua moenia cingunt.
(12,746)Nec minus Aeneas, quamquam
tardata sagitta
(12,747)interdum genua impediunt
cursumque recusant,
(12,748)insequitur trepidique pedem
pede fervidus urget:
(12,749)inclusum veluti siquando
flumine nanctus
(12,750)cervum aut puniceae saeptum
formidine pinnae
(12,751)venator cursu canis et
latratibus instat;
(12,752)ille autem, insidiis et
ripa territus alta,
(12,753)mille fugit refugitque
vias; at vividus Umber
(12,754)haeret hians, iam iamque
tenet similisque tenenti
(12,755)increpuit malis morsuque
elusus inani est.
(12,756)Tum vero exoritur clamor,
ripaeque lacusque
(12,757)responsant circa et caelum
tonat omne tumultu.
(12,758)Ille simul fugiens Rutulos
simul increpat omnis,
(12,759)nomine quemque vocans,
notumque efflagitat ensem.
(12,760)Aeneas mortem contra
praesensque minatur
(12,761)exitium, si quisquam adeat,
terretque trementis
(12,762)excisurum urbem minitans et
saucius instat.
(12,763)Quinque orbis explent cursu
totidemque retexunt
(12,764)huc illuc; neque enim levia
aut ludicra petuntur
(12,765)praemia, sed Turni de vita
et sanguine certant.
(12,766)Forte sacer Fauno foliis
oleaster amaris
(12,767)hic steterat, nautis olim
venerabile lignum,
(12,768)servati ex undis ubi figere
dona solebant
(12,769)Laurenti divo et votas
suspendere vestes,
(12,770)sed stirpem Teucri nullo
discrimine sacrum
(12,771)sustulerant, puro ut
possent concurrere campo.
(12,772)Hic hasta Aeneae stabat,
huc impetus illam
(12,773)detulerat fixam et lenta in
radice tenebat.
(12,774)Incubuit voluitque manu
convellere ferrum
(12,775)Dardanides teloque sequi,
quem prendere cursu
(12,776)non poterat. Tum vero amens
formidine Turnus
(12,777)'Faune, precor, miserere,'
inquit, 'tuque optima ferrum
(12,778)terra tene, colui vestros
si semper honores,
(12,779)quos contra Aeneadae bello
fecere profanos.'
(12,780)Dixit opemque dei non cassa
in vota vocavit.
(12,781)Namque diu luctans lentoque
in stirpe moratus
(12,782)viribus haud ullis valuit
discludere morsus
(12,783)roboris Aeneas. Dum nititur
acer et instat,
(12,784)rursus in aurigae faciem
mutata Metisci
(12,785)procurrit fratrique ensem
dea Daunia reddit.
(12,786)Quod Venus audaci nymphae
indignata licere
(12,787)adcessit telumque alta ab
radice revellit.
(12,788)Olli sublimes armis
animisque refecti,
(12,789)hic gladio fidens, hic acer
et arduus hasta,
(12,790)adsistunt contra certamina
Martis anheli.
(12,791)Iunonem interea rex
omnipotentis Olympi
(12,792)adloquitur fulva pugnas de
nube tuentem:
(12,793)'Qua iam finis erit,
coniunx? Quid denique restat?
(12,794)Indigetem Aenean scis ipsa
et scire fateris
(12,795)deberi caelo fatisque ad
sidera tolli.
(12,796)Quid struis, aut qua spe
gelidis in nubibus haeres?
(12,797)Mortalin decuit violari
volnere divom,
(12,798)aut ensem (quid enim sine
te Iuturna valeret?)
(12,799)ereptum reddi Turno et vim
crescere victis?
(12,800)Desine iam tandem
precibusque inflectere nostris,
(12,801)[ni te tantus edit tacitam
dolor et mihi curae
(12,802)saepe tuo dulci tristes ex
ore recursent,]
(12,803)ventum ad supremum est.
Terris agitare vel undis
(12,804)Troianos potuisti, infandum
adcendere bellum,
(12,805)deformare domum et luctu
miscere hymenaeos:
(12,806)ulterius temptare veto.'
Sic Iuppiter orsus;
(12,807)sic dea submisso contra
Saturnia voltu:
(12,808)'Ista quidem quia nota mihi
tua, magne, voluntas,
(12,809)Iuppiter, et Turnum et
terras invita reliqui;
(12,810)nec tu me aeria solam nunc
sede videres
(12,811)digna indigna pati, sed
flammis cincta sub ipsa
(12,812)starem acie traheremque
inimica in proelia Teucros.
(12,813)Iuturnam misero, fateor,
succurrere fratri
(12,814)suasi et pro vita maiora
audere probavi,
(12,815)non ut tela tamen, non ut
contenderet arcum:
(12,816)adiuro Stygii caput
implacabile fontis,
(12,817)una superstitio superis
quae reddita divis.
(12,818)Et nunc cedo equidem
pugnasque exosa relinquo.
(12,819)Illud te, nulla fati quod
lege tenetur,
(12,820)pro Latio obtestor, pro
maiestate tuorum:
(12,821)cum iam conubis pacem
felicibus, esto,
(12,822)component, cum iam leges et
foedera iungent,
(12,823)ne vetus indigenas nomen
mutare Latinos
(12,824)neu Troas fieri iubeas
Teucrosque vocari
(12,825)aut vocem mutare viros aut
vertere vestem.
(12,826)Sit Latium, sint Albani per
saecula reges,
(12,827)sit Romana potens Itala
virtute propago:
(12,828)occidit, occideritque sinas
cum nomine Troia.'
(12,829)Olli subridens hominum
rerumque repertor
(12,830)'Es germana Iovis
Saturnique altera proles:
(12,831)irarum tantos volvis sub
pectore fluctus.
(12,832)Verum age et inceptum
frustra submitte furorem
(12,833)do quod vis, et me
victusque volensque remitto.
(12,834)Sermonem Ausonii patrium
moresque tenebunt,
(12,835)utque est nomen erit;
commixti corpore tantum
(12,836)subsident Teucri. Morem
ritusque sacrorum
(12,837)adiciam faciamque omnis uno
ore Latinos.
(12,838)Hinc genus Ausonio mixtum
quod sanguine surget,
(12,839)supra homines, supra ire
deos pietate videbis,
(12,840)nec gens ulla tuos aeque
celebrabit honores.'
(12,841)Adnuit his Iuno et mentem
laetata retorsit.
(12,842)Interea excedit caelo
nubemque relinquit.
(12,843)His actis aliud genitor
secum ipse volutat
(12,844)Iuturnamque parat fratris
dimittere ab armis.
(12,845)Dicuntur geminae pestes
cognomine Dirae,
(12,846)quas et Tartaream Nox
intempesta Megaeram
(12,847)uno eodemque tulit partu
paribusque revinxit
(12,848)serpentum spiris
ventosasque addidit alas.
(12,849)Hae Iovis ad solium
saevique in limine regis
(12,850)adparent acuuntque metum
mortalibus aegris,
(12,851)siquando letum horrificum
morbosque deum rex
(12,852)molitur meritas aut bello
territat urbes.
(12,853)Harum unam celerem demisit
ab aethere summo
(12,854)Iuppiter inque omen
Iuturnae occurrere iussit.
(12,855)Illa volat celerique ad
terram turbine fertur.
(12,856)Non secus ac nervo per
nubem impulsa sagitta,
(12,857)armatam saevi Parthus quam
felle veneni,
(12,858)Parthus sive Cydon, telum
immedicabile, torsit,
(12,859)stridens et celeris
incognita transilit umbras:
(12,860)talis se sata Nocte tulit
terrasque petivit.
(12,861)Postquam acies videt
Iliacas atque agmina Turni,
(12,862)alitis in parvae subitam
conlecta figuram,
(12,863)quae quondam in bustis aut
culminibus desertis
(12,864)nocte sedens serum canit
importuna per umbras,
(12,865)hanc versa in faciem Turni
se pestis ob ora
(12,866)fertque refertque sonans
clipeumque everberat alis.
(12,867)Olli membra novus solvit
formidine torpor,
(12,868)adrectaeque horrore comae,
et vox faucibus haesit.
(12,869)At procul ut Dirae stridorem
adgnovit et alas,
(12,870)infelix crinis scindit
Iuturna solutos,
(12,871)unguibus ora soror foedans
et pectora pugnis:
(12,872)'Quid nunc te tua, Turne,
potest germana iuvare?
(12,873)Aut quid iam durae superat
mihi? Qua tibi lucem
(12,874)arte morer? Talin possum me
opponere monstro?
(12,875)Iam iam linquo acies. Ne me
terrete timentem,
(12,876)obscenae volucres: alarum
verbera nosco
(12,877)letalemque sonum, nec
fallunt iussa superba
(12,878)magnanimi Iovis. Haec pro
virginitate reponit?
(12,879)Quo vitam dedit aeternam?
Cur mortis ademptast
(12,880)condicio? Possem tantos
finire dolores
(12,881)nunc certe et misero fratri
comes ire per umbras!
(12,882)Immortalis ego? Aut
quicquam mihi dulce meorum
(12,883)te sine, frater, erit? O
quae satis ima dehiscet
(12,884)terra mihi Manisque deam
demittet ad imos?'
(12,885)Tantum effata caput glauco
contexit amictu
(12,886)multa gemens et se fluvio
dea condidit alto.
(12,887)Aeneas instat contra
telumque coruscat
(12,888)ingens arboreum et saevo
sic pectore fatur:
(12,889)'Quae nunc deinde mora est?
Aut quid iam, Turne, retractas?
(12,890)Non cursu, saevis certandum
est comminus armis.
(12,891)Verte omnis tete in facies
et contrahe quidquid
(12,892)sive animis sive arte
vales; opta ardua pennis
(12,893)astra sequi clausumve cava
te condere terra.'
(12,894)Ille caput quassans ' Non
me tua fervida terrent
(12,895)dicta, ferox: di me terrent
et Iuppiter hostis.'
(12,896)Nec plura effatus saxum
circumspicit ingens,
(12,897)saxum antiquum ingens,
campo quod forte iacebat,
(12,898)limes agro positus, litem
ut discerneret arvis.
(12,899)Vix illud lecti bis sex
cervice subirent,
(12,900)qualia nunc hominum
producit corpora tellus:
(12,901)ille manu raptum trepida
torquebat in hostem
(12,902)altior insurgens et cursu
concitus heros.
(12,903)Sed neque currentem se nec
cognoscit euntem
(12,904)tollentemve manus saxumve
immane moventem;
(12,905)genua labant, gelidus
concrevit frigore sanguis.
(12,906)Tum lapis ipse viri, vacuum
per inane volutus,
(12,907)nec spatium evasit totum neque
pertulit ictum.
(12,908)Ac velut in somnis, oculos
ubi languida pressit
(12,909)nocte quies, nequiquam
avidos extendere cursus
(12,910)velle videmur et in mediis
conatibus aegri
(12,911)succidimus, non lingua
valet, non corpore notae
(12,912)sufficiunt vires, nec vox
aut verba sequuntur:
(12,913)sic Turno, quacumque viam
virtute petivit,
(12,914)successum dea dira negat.
Tum pectore sensus
(12,915)vertuntur varii. Rutulos
aspectat et urbem
(12,916)cunctaturque metu letumque
instare tremescit;
(12,917)nec quo se eripiat, nec qua
vi tendat in hostem,
(12,918)nec currus usquam videt
aurigamve sororem.
(12,919)Cunctanti telum Aeneas
fatale coruscat,
(12,920)sortitus fortunam oculis,
et corpore toto
(12,921)eminus intorquet. Murali
concita numquam
(12,922)tormento sic saxa fremunt,
nec fulmine tanti
(12,923)dissultant crepitus. Volat
atri turbinis instar
(12,924)exitium dirum hasta ferens
orasque recludit
(12,925)loricae et clipei extremos
septemplicis orbes.
(12,926)Per medium stridens transit
femur. Incidit ictus
(12,927)ingens ad terram duplicato
poplite Turnus.
(12,928)Consurgunt gemitu Rutuli,
totusque remugit
(12,929)mons circum, et vocem late
nemora alta remittunt
(12,930)Ille humilis supplexque
oculos, dextramque precantem
(12,931)protendens, 'Equidem merui
nec deprecor,' inquit:
(12,932)'utere sorte tua. Miseri te
siqua parentis
(12,933)tangere cura potest, oro
(fuit et tibi talis
(12,934)Anchises genitor), Dauni
miserere senectae
(12,935)et me seu corpus spoliatum
lumine mavis
(12,936)redde meis. Vicisti, et
victum tendere palmas
(12,937)Ausonii videre; tua est
Lavinia coniunx:
(12,938)ulterius ne tende odiis.'
Stetit acer in armis
(12,939)Aeneas, volvens oculos,
dextramque repressit;
(12,940)et iam iamque magis
cunctantem flectere sermo
(12,941)coeperat, infelix umero cum
apparuit alto
(12,942)balteus et notis fulserunt
cingula bullis
(12,943)Pallantis pueri, victum
quem volnere Turnus
(12,944)straverat atque umeris
inimicum insigne gerebat.
(12,945)Ille, oculis postquam saevi
monimenta doloris
(12,946)exuviasque hausit, furiis
accensus et ira
(12,947)terribilis, 'Tune hinc
spoliis indute meorum
(12,948)eripiare mihi? Pallas te
hoc volnere, Pallas
(12,949)immolat et poenam scelerato
ex sanguine sumit,'
(12,950)hoc dicens ferrum adverso
sub pectore condit
(12,951)fervidus. Ast illi
solvuntur frigore membra
(12,952)vitaque cum gemitu fugit
indignata sub umbras.